Cesarz, który zgorszył Rzym. Kim był Heliogabal?
W momencie objęcia władzy Heliogabal miał zaledwie 14 lat. Był zatem jednym z najmłodszych cesarzy rzymskich, choć źródła zapamiętały go raczej z licznych ekscesów i braku zaufania wśród elit niż młodego wieku. Oto wybrane kontrowersje, które towarzyszyły jednemu z najbardziej niepopularnych cesarzy. Dowiedz się, jakie czyny przypisywali Heliogabalowi starożytni i co sądzą o tym współcześni historycy.
Zerwanie z tradycjami
Heliogabal nie przestrzegał przyjętych zasad i norm zachowań na wielu płaszczyznach. Dotyczyło to zwłaszcza kwestii religijnych i uwarunkowań kulturowych, a także samego sposobu sprawowania władzy. Za żonę pojął Julię Akwilię, która była westalką. Dla kapłanek takich jak ona zachowanie dziewictwa było kluczowe w pełnieniu funkcji. Jak napisała J.L. Trafford: „(…) świadome złamanie ślubów czystości, obowiązujących westalki, było nie tylko afrontem wobec rzymskiej tradycji, ale i zagrożeniem dla istnienia miasta i całego imperium.”
Cesarz odrzucił też rzymskie wzory męskości, które – jak wskazuje Zachary Herz – zastąpił modelem opartym na syryjskim kapłaństwie. Zerwał także z innymi rzymskimi tradycjami. Dobrze oddaje to sposób, w jaki przedstawiany był na monetach, gdzie młody władca prezentował się w szatach kapłańskich, powiązanych z czczonym przez niego bogiem słońca – El Gabalem. Na nietypowy sposób ubioru i zerwanie z dotychczasowym kanonem, zwrócili uwagę autorzy starożytni. Herodian wskazywał na krzykliwość i nieadekwatność stroju cesarza – złoto-purpurowa tunika z długimi, sięgającymi ziemi rękawami, korona wysadzana kolorowymi klejnotami, ostentacyjnie droga biżuteria czy wreszcie bardzo intensywny makijaż – wszystko to było przedmiotem krytyki. Kasjusz Dion podkreślał z kolei, że jako przywódca dworu zachowywał się zgodnie z obowiązującymi normami, lecz w innych sytuacjach wolał występować jako... kobieta.
Kwestia tożsamości płciowej
Zasygnalizowana wyżej kwestia również budzi kontrowersje. Warto jednak pamiętać, że starożytne źródła przedstawiają Heliogabala przede wszystkim jako osobę zaangażowaną religijnie, choć część przekazów – zwłaszcza późniejszych – podkreśla także jego odstępstwa od norm płciowych obowiązujących w ówczesnym Rzymie. Niektórzy współcześni badacze interpretują te zachowania jako wyraz transpłciowej tożsamości Heliogabala. Nie tak dawno muzeum w brytyjskim Hertfordshire zdecydowało się nawet na użycie żeńskich zaimków, argumentując, że cesarz mógłby identyfikować się jako kobieta. Decyzja ta opiera się głównie na relacji Kasjusza Diona, według którego Heliogabal miał m.in. nosić kobiece stroje, prostytuować się oraz wyrażać chęć poddania się zabiegowi stworzenia w swoim ciele waginy. Warto jednak zauważyć, że Dion był wobec Heliogabala silnie krytyczny, a jego opisy mogły służyć celowemu przedstawieniu cesarza w negatywnym świetle – zwłaszcza poprzez akcentowanie zachowań odbiegających od społecznych norm płciowych. Z tego powodu zapiski Kasjusza Diona, należy traktować jako wydarzenia i sytuacje w dużej mierze wyolbrzymione lub wymyślone. Adam Kemezis wprost pisze, że autor podaje te historie „bez większego udawania, że mają one głębsze znaczenie historyczne lub jakiekolwiek realne podstawy w dowodach”.
Dwór z przypadku?
Przynajmniej w początkowym okresie swoich rządów młody cesarz korzystał ze wsparcia swojej wpływowej i potężnej politycznie babci, Julii Maesy, która zresztą stała za wyniesieniem go na tron. Niemniej, według starożytnych, większość jego otoczenia była dobierana według klucza towarzyskiego, a nie zdolności politycznych. Antyczny historyk Herodian pisał o szaleństwie Heliogabala w zakresie obsadzenia najważniejszych osób w państwie – mieli być to aktorzy, komicy, woźnice i niewolnicy. W podobnym tonie pisał również Kasjusz Dion, który – jak odnotował Semiramis Corsi Silva – podkreślał, że otoczenie Heliogabala miało składać się z ludzi bez żadnego doświadczenia politycznego, którzy nie byli zdolni sprawować władzy. Najwyższe stanowiska w państwie objęli rzekomo faworyci, którzy wyróżniali się urodą, obcym pochodzeniem i niskim stanem, ale nie zdolnościami. J.L. Trafford zauważyła jednak, że nie ma żadnych dowodów (np. w postaci zachowanych rejestrów), by faktycznie doszło do takich nominacji. W tym kontekście warto jeszcze podkreślić, że wielu zdolnych dowódców służących wcześniej Makrynusowi, zostało w czasach Heliogabala zgładzonych. Choć sprawy te łączy potencjalnie pewne wyrachowanie, małostkowość i dobór kadry według specyficznie rozumianego klucza towarzyskiego, to informacje na temat obejmowania stanowisk politycznych należy traktować z dużą ostrożnością.
Kwestie religijne
Heliogabal przedstawiany jest w źródłach jako ten, który wprowadził do Rzymu kult syryjskiego boga słońca El Gabala, którego jeszcze przed wyniesieniem na cesarza był kapłanem. Przejawiał to nie tylko w omówionym we wcześniejszej części tekstu ubiorze, ale też ekstrawaganckich ceremoniach publicznych czy próbie szerszych przeobrażeń tradycji religijnych Rzymu. Zdaniem Kasjusza Diona główny problem z wprowadzeniem obcego obywatelom Rzymu kultu tkwił nie tyle w samym bóstwie, co w tym, że cesarz wywyższył El Gabala ponad Jowisza i wprowadzał praktyki, które były dla społeczeństwa zupełnie niezrozumiałe. W swojej książce „Najgorsi cesarze starożytnego Rzymu” J.L. Trafford słusznie napisała, że obcy bogowie nie byli w Rzymie czymś szczególnie sensacyjnym i nowym. Dopiero skala działań i sposób w jaki cesarz wprowadził kult obcego bóstwa, okazał się nie do zaakceptowania przez rzymskie społeczeństwo.
Choć znaczna część zarzutów, jakie wobec Heliogabala czynili starożytni, są przez współczesnych badaczy traktowane z dystansem, to i tak rządy jednego z najmłodszych cesarzy rzymskich oceniane są negatywnie. Władca był próżny, okrutny i nie dorósł do roli, jaką było dane mu pełnić. Czy był to najgorszy z cesarzy rzymskich? Odpowiedź na to pytanie przyjdzie łatwiej po przeczytaniu książki „Najgorsi cesarze starożytnego Rzymu” autorstwa J.L. Trafford.
Materiał powstał dzięki współpracy reklamowej z Wydawnictwem Prószyński Media.
Zainteresowała Cię historia Heliogabala? Kup książkę „Najgorsi cesarze starożytnego Rzymu” i poznaj sylwetki innych kontrowersyjnych władców imperium!
Bibliografia:
M. Baranowski, Heliogabal: Próżny, leniwy, ale czy na pewno transpłciowy?, [w:] projektpulsar.pl.
Z. Herz, How to Do the History of Elagabalus, [w:] The Routledge Handbook of Classics and Queer Theory, (red.) E. Haselswerdt, S.H. Lindheim, K. Ormand, New York 2024, s. 408-422.
A. Kemezis, The Fall of Elagabalus as Literary Narrative and Political Reality: A Reconsideration, “Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte”, 2016, Bd. 65, H. 3 (2016), s. 348-390.
K. Królczyk, Hic finis Antoninorum nomini in re publica fuit. assassination of emperor elagabalus and condemnation of his Memory, “Res Historica”, t. 48, 2019, s. 37-54.
J. Rantala, Ruling in Purple...and Wearing Make-up: Gendered Adventures of Emperor Elagabalus as seen by Cassius Dio and Herodian, [w:] Exploring Gender Diversity in the Ancient World, (red.) A. Surtees, J. Dyer, Edinburgh 2020, s. 118-128.
S.C. Silva, The Emperor and the Historian: An Analysis of Elagabalus’ Image Considering Cassius Dio’s Trajectory and Point of View, [w:] “Classica et Christiana”, t. 19, z. 2 (2024), s. 789-812.
J.L. Trafford, Najgorsi cesarze starożytnego Rzymu, Warszawa 2025.
