Czym była operacja Wellington House?
Ten tekst jest fragmentem książki Andrew Pettegree „Książka na wojnie. Czytanie w ogniu walki”.
Drugiego września 1914 roku Charles Masterman, pisarz, dziennikarz i seryjny przegrany w wyborach do parlamentu, zwołał nadzwyczajne zebranie w Wellington House – siedzibie Krajowej Komisji Ubezpieczeń Zdrowotnych w Londynie. Przy stole zasiedli najwybitniejsi i najbardziej uznani pisarze tamtych czasów: James M. Barrie, Arnold Bennett, A.C. Benson, Arthur Conan Doyle, John Galsworthy (autor Sagi rodu Forsyte’ów), Thomas Hardy, Anthony Hope (autor Więźnia na zamku Zenda), H.G. Wells oraz nadworny poeta rodziny królewskiej (Poet Laureate) Robert Bridges. Było to pierwsze posiedzenie grupy, która przeistoczyła się w brytyjskie ministerstwo propagandy, później ukonstytuowane formalnie jako Ministerstwo Informacji, z Charlesem Mastertonem w roli członka gabinetu kierującego tym przedsięwzięciem. Drugiego września dwudziestu pięciu uczestników tego spotkania – a także Rudyard Kipling, który nie mógł się na nim pojawić – jednogłośnie zobowiązało się do wspierania wysiłku wojennego swoim pisarstwem, działalnością rzeczniczą oraz wpływami. Ponadto wszyscy przyrzekli zachować w tajemnicy fakt, że piszą na zlecenie rządu.
W ciągu następnych czterech lat operacja Wellington House przyniosła wielką liczbę artykułów prasowych i broszur. Duża część tych ostatnich była adresowana do neutralnej wówczas Ameryki, w czym Wielka Brytania mogła liczyć na pomoc nie tylko rodzimych wybitnych literatów, lecz także przybyszów z Ameryki: Henry’ego Jamesa i Edith Wharton. Operacja amerykańska, nadzorowana przez Gilberta Parkera, była doskonale przemyślana. W tekstach adresowanych do Amerykanów unikano typowego dla angielskich gazet przesadnego patriotyzmu, a wojnę przedstawiano jako walkę o przyszłość demokracji. Wielokrotnie przywoływano współczucie dla cierpiącej Belgii, w pierwszych miesiącach wojny zmiażdżonej przez niemieckich najeźdźców.
Publikację Germany’s Violations of the Laws of War (Łamanie konwencji wojennych przez Niemcy) wysłano w prezencie wielu amerykańskim bibliotekom publicznym, podobnie jak World in the Crucible (Świat poddany ciężkiej próbie; 1915) autorstwa samego Parkera. Ten ostatni stworzył katalog 10 000 wpływowych Amerykanów, których zasypywano książkami i broszurami, oni zaś nierzadko przekazywali te materiały bibliotekom. Sprytnie wykorzystywano także podziw Amerykanów dla kultury francuskiej. Ze względu na tajny charakter operacji Wellington House większość tych tekstów ukazała się nakładem brytyjskich wydawnictw komercyjnych, które chętnie uczestniczyły w tym patriotycznym przedsięwzięciu. Inne książki opisano jako publikacje Paryskiej Izby Handlowej. Na Wydziale Historii Uniwersytetu Oksfordzkiego powstał zbiór uczonych esejów pod tytułem Why We Are at War (Dlaczego jesteśmy w stanie wojny; 1914), a James Bryce, były ambasador Wielkiej Brytanii w Stanach Zjednoczonych i autor cenionej książki The American Commonwealth (Amerykańska wspólnota), wykorzystał swój autorytet, aby uwiarygodnić „Raport Bryce’a z prac Komisji do spraw Niemieckich Aktów Przemocy” (1915), w którym udokumentował – z imponującą, lecz sfabrykowaną precyzją – dużą część najbardziej niedorzecznych plotek krążących w popularnej prasie. W tym wypadku kompetencje badawcze historyka przegrały z powinnością patrioty.
Przywykliśmy myśleć o literaturze pierwszej wojny światowej przez pryzmat twórczości wojennych poetów – straconego pokolenia Ruperta Brooke’a i Wilfreda Owena, którzy odcisnęli niezatarte piętno na naszych wyobrażeniach dotyczących okropieństw wojny w okopach. Literatura rozczarowania powstawała jednak w dekadzie rozrachunków już po zakończeniu wojny. Powieść Na Zachodzie bez zmian Ericha Marii Remarque’a ukazała się dopiero w 1928 roku, a refleksja Ernesta Hemingwaya nad jego służbą w korpusie ambulansów we Włoszech – rok później. Dla wojennych lat bardziej typowe były zwariowane historie Hermana Cyrila McNeile’a (pseudonim „Sapper”), późniejszego autora cyklu powieści o Bulldogu Drummondzie, oficera w czynnej służbie, który opisywał swoje przygody wojenne w serii opowiadań publikowanych na łamach „Daily Mail”. Po jakimś czasie ukazały się one w dwóch zbiorach: The Lieutenant and Others (Porucznik i inni) oraz Sergeant Michael Cassidy, R.E. (Sierżant Michael Cassidy), a każdy z nich sprzedał się w liczbie ponad 135 tysięcy egzemplarzy. Przed zakończeniem wojny opublikowano jeszcze trzy zbiory opowiadań McNeile’a.
Zainteresował Cię ten fragment? Koniecznie zamów książkę Andrew Pettegree „Książka na wojnie. Czytanie w ogniu walki” bezpośrednio pod tym linkiem!
Ta kolejność – od publikacji w odcinkach na łamach gazet lub czasopism do wydania książkowego – była charakterystyczna dla wielu patriotycznych utworów autorstwa pisarzy z Wellington House i okazała się nadzwyczaj lukratywna. Arnold Bennett obliczył, że do roku 1916 zarobił na swej wojennej twórczości dziennikarskiej 2000 funtów (205 000 w przeliczeniu na funty z 2022 roku). Arthur Conan Doyle, niezdolny do służby czynnej ze względu na podeszły wiek, wysłał na ostatnią misję Sherlocka Holmesa, który podczas tej przygody przechytrzył szpiega Cesarstwa Niemieckiego, von Borka, przy okazji likwidując całą siatkę szpiegowską, zbudowaną przez tego ostatniego w Anglii. Opowiadanie Jego ostatni ukłon najpierw ukazało się w czasopiśmie „Strand”, a następnie w zbiorze opowiadań pod tym samym tytułem. John Buchan, weteran wojny burskiej i zręczny polityk, ze swobodą poruszający się po korytarzach rządowych, opublikował swoją powieść 39 stopni (1915) w odcinkach w czasopiśmie „Blackwood”. Kiedy nieco później ukazała się ona w formie książkowej, w ciągu trzech pierwszych miesięcy sprzedano 25 000 egzemplarzy. Wraz ze swą kontynuacją, zatytułowaną Greenmantle (1916), powieść ta okazała się jednym z największych i najbardziej trwałych sukcesów literackich lat wojny.
Buchan, niezdolny do czynnej służby wojskowej, mimo to wniósł ogromny wkład w brytyjski wysiłek wojenny – nie tylko poprzez stworzenie postaci Richarda Hannaya, bohatera uosabiającego dystyngowany angielski indywidualizm, lecz także jako autor ważnego dzieła o historii pierwszej wojny światowej. W swojej Nelson’s History of the War oraz w dwóch powiązanych z nią książkach, dotyczących bitwy nad Sommą, Buchan zbliżył się do słownictwa artykułów prasowych sławiących heroiczną odwagę i niezachwiane oddanie sprawie. Nawet katastrofa pierwszego dnia bitwy nad Sommą została opisana językiem rycerskiego poświęcenia: „Ani jeden żołnierz nie zachwiał się ani nie złamał szyku. Z każdą minutą jednak zwarte szeregi topniały pod nawałnicą pocisków burzących, szrapneli oraz ostrzału z karabinów i broni maszynowej”6. W uznaniu tej oraz innych zasług dla podtrzymania morale Brytyjczyków w 1917 roku powołano Johna Buchana na stanowisko ministra informacji w zrekonstruowanym rządzie Lloyda George’a. Rok później Arnold Bennett został szefem propagandy brytyjskiej we Francji.
Nawet w końcowej fazie wojny rzadko się słyszało inne głosy. Buchan nie miał usprawiedliwienia dla swej naiwności, ale większość autorów znała linię frontu tylko ze starannie zaaranżowanych wycieczek dla VIP-ów. Arnold Bennett przekuł swoje doświadczenie uprzywilejowanego obserwatora w książkę Over There: War Scenes on the Western Front (Tam. Sceny wojenne na froncie zachodnim; 1915), która pierwszy raz ukazała się – zgodnie z ówczesnym zwyczajem – jako seria artykułów prasowych. Rudyard Kipling był mistrzem owego lukratywnego recyklingu, dzięki któremu czytelnicy korzystający z bibliotek publicznych mieli dwie szanse: najpierw w czytelni prasy, a później w formie książkowej. Była to bowiem przede wszystkim wojna prasowa – dominacja tytułów należących do Alfreda i Harolda Harmsworthów (wicehrabiego Northcliffe i wicehrabiego Rithermere) nie pozwalała na realistyczne opisy okrucieństwa i beznadziei wojny w okopach. Żołnierze, którzy przyjeżdżali do domu na urlop, byli zdumieni pogodnym spokojem panującym na froncie krajowym.
Zainteresował Cię ten fragment? Koniecznie zamów książkę Andrew Pettegree „Książka na wojnie. Czytanie w ogniu walki” bezpośrednio pod tym linkiem!
Pod tym względem brytyjska kampania propagandowa, do której tak entuzjastycznie włączyli się znamienici pisarze, odniosła pełny sukces. Stany Zjednoczone przystąpiły do wojny po stronie aliantów w 1917 roku, a brytyjska opinia publiczna pozostała nieświadoma realiów życia na froncie. W ostatecznym rozrachunku, jak się wydaje, działało to na niekorzyść brytyjskiego wysiłku wojennego. Pod zasłoną okrywającą błędy strategiczne armii krwawa rzeź w okopach trwała w najlepsze. Brytyjscy pisarze, którzy się do tego przyczynili, nie byli pozbawieni wrażliwości, co ujawniło się w ich twórczości jeszcze przed końcem wojny. W powieściach o Richardzie Hannayu John Buchan pozwolił swym fikcyjnym bohaterom na dużo głębsze refleksje i wątpliwości doświadczane przez prawdziwych żołnierzy niż ich substytutom przedstawianym w gazetach. W książce Greenmantle (1916) Richard Hannay, uciekający przed pościgiem w Niemczech, znajduje schronienie w leśnej chatce. „Tamtej nocy zdałem sobie sprawę z szaleństwa wojny”. Blenkiron, jego zamożny, postawny i nieustraszony wspólnik, pozwala sobie nawet na uwagę: „My w Ameryce szanujemy walkę brytyjskich żołnierzy, ale nie rozumiemy postępowania brytyjskich generałów. Mamy wrażenie, że wśród waszych elit jest więcej bojowości niż wiedzy naukowej. Czy to prawda?”.
Pod koniec wojny Buchan i Bennett stoczyli pojedynek o powojenną przyszłość Ministerstwa Informacji. W tej rywalizacji zwyciężył Buchan, odznaczony oficer, a Bennett wrócił do pisania powieści. W latach pokoju pisarze, odwołując się do swych doświadczeń wojennych, zaczęli bardziej systematycznie zastanawiać się nad szaleństwem wojny i nad własną odpowiedzialnością za jego podsycanie. The Burning Spear (Płonąca włócznia; 1919) Johna Galsworthy’ego jest skomplikowaną satyrą na Ministerstwo Informacji. W ostatniej scenie jej donkiszotowski bohater bez powodzenia próbuje sam siebie złożyć w ofierze na stosie wzniesionym z książek, gazet i broszur propagandowych. Również Arnold Bennett opublikował satyryczną powieść o swojej wojennej działalności, zatytułowaną Lord Raingo (1926). Jej tytułowy bohater (oparty na postaci lorda Beaverbrooka) stacza pojedynek z Andym Clythe’m (wzorowanym na Davidzie Lloydzie George’u).
Najważniejszą i najbardziej trwałą spośród owych prób oczyszczenia się i odkupienia win był Koniec defilady autorstwa Forda Madoxa Forda (1924–1928). Ford, który niedługo przedtem przyjął to angielskie nazwisko (wcześniej nazywał się Ford Madox Hueffer), niespodziewanie porzucił życie wśród zbuntowanej i skandalizującej cyganerii i wybrał nędzny – jak się okazało – los młodszego oficera. W powieści Koniec defilady, wydanej w czterech częściach, dał wyraz swemu rozczarowaniu i poważnej refleksji.
Żaden autor nie przeszedł tak całkowitej przemiany od idei oczyszczającej radości wojny do odartego z wszelkich złudzeń cierpienia, jak arcyimperialista Rudyard Kipling, którego jedynego syna, Johna, uznano za zaginionego w pierwszej bitwie pod Loos w 1915 roku. Dopiero wiele miesięcy później dzięki staraniom innego pisarza, Henry’ego Ridera Haggarda, udało się potwierdzić, że John nie żyje (była to straszna śmierć, której szczegółów Rider Haggard oszczędził pogrążonemu w żałobie ojcu Johna). Kipling nigdy się nie podniósł po tym ciosie, a kiedy zgodził się napisać oficjalną historię Gwardii Irlandzkiej – formacji, w której służył John – musiał się zmierzyć z nędzą i ofiarami wojny. Cała wściekłość i udręka Kiplinga znalazła wyraz w wierszu zatytułowanym A Dead Statesman (Martwy mąż stanu) – pogardliwej analizie postępowania Lloyda George’a, który wiedział, że generał Haig poniósł klęskę, lecz nie ośmielił się usunąć go ze stanowiska.
