Elżbieta Kowalczyk: Powstanie Komitetu Warszawskiego KPRP/KPP był konsekwencją budowy struktury partii w II RP

Magdalena Mikrut-Majeranek: „Komuniści w Warszawie” to bogato ilustrowana i monumentalna, bo licząca przeszło 850 stron publikacja. Stanowi kompendium wiedzy o warszawskich komunistach. A kiedy ci pojawili się w stolicy Polski? Jaka była geneza działalności polskich komunistów?

Elżbieta Kowalczyk: Nie ma jakiejś konkretnej daty pojawienia się komunistów na ziemiach polskich czy w Warszawie. Był to proces, który zaczął się w XIX w. wraz z rozwojem wielkiego przemysłu i wykształceniem się nowej, robotniczej grupy społecznej. Ta nowa klasa robotnicza wykorzystywana przez fabrykantów z biegiem lat stawała się coraz bardziej świadoma swych praw i siły oddziaływania na życie polityczne. Robotnicy stopniowo zaczęli głośno artykułować swoje potrzeby, zakładać różne ruchy społeczne. Kuszącą alternatywę zmiany świata dawała im natomiast filozofia Karola Marksa i Fryderyka Engelsa, która tchnęła w ruch społeczny nową jakość i stała się ideologiczną podstawą rodzącego się skrajnego, rewolucyjnego nurtu w ruchu socjalistycznym. Do haseł społecznych i socjalnych dołączono hasła polityczne, zmierzające do zburzenia dotychczasowego modelu politycznego i budowy nowego, bardziej sprawiedliwego.

Na ziemiach polskich proces ten zaczął się, kiedy zniesiono embargo na maszyny włókiennicze z Anglii. Zakup maszyn umożliwił mechanizację produkcji bawełny w okręgu łódzkim i wyrobów lnianych w Żyrardowie, a następnie w innych ośrodkach włókienniczych. W powszechnym użyciu znalazł się też koks, a w związku z tym pojawiły się pierwsze konwertery martenowskie. W 1878 r. w warszawskich zakładach Lilpopa pracowały już cztery takie urządzenia. Zaledwie cztery lata później powstała w Warszawie pierwsza partia robotnicza – Proletariat – opierająca się na założeniach marksizmu, anarchizmu i ideologii rosyjskiej Woli Ludu.

Jak wyglądała droga polskich komunistów do ukształtowania Komunistycznej Partii Polski, a w konsekwencji Komitetu Warszawskiego?

Można powiedzieć, że ta droga rozpoczęła się utworzeniem w 1882 r. Proletariatu, który zapoczątkował proces formowania się ruchu robotniczego na ziemiach polskich. Niespełna dwadzieścia lat po jego powstaniu ukształtowała się kolejna skrajnie lewicowa, rewolucyjna Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy. Niedługo potem – w 1906 r. – radykalnie lewicowe skrzydło ruchu robotniczego powiększyło się o kolejne, bardziej umiarkowane ugrupowanie, pod nazwą Polska Partia Socjalistyczna-Lewica. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości obie partie połączyły się i utworzyły Komunistyczną Partię Robotniczą Polski, która w 1925 r. zmieniła nazwę na Komunistyczną Partię Polski. W programie KPRP podkreślano elementy świadczące o jej internacjonalistycznym charakterze i ponadnarodowych tendencjach rozwojowych, charakterystycznych dla partii robotniczych o profilu komunistycznym i rewolucyjnym.

Powstanie Komitetu Warszawskiego był naturalną konsekwencją budowy struktury partii w II RP. Stołeczność Warszawy wręcz wymagała od partii utworzenia Komitetu Warszawskiego, którego założycielami i początkowo działaczami byli członkowie Komitetu Centralnego. Z tego względu w późniejszym okresie Komitet Warszawski miał duży problem z usamodzielnieniem się.

Co zmieniło się w postrzeganiu komunistów i w sposobie funkcjonowania samej partii po wybuchu wojny polsko-bolszewickiej?

Wojna polsko-bolszewicka odegrała bardzo istotną rolę w zmianie postrzegania komunistów przez państwo. Postawa, jaką wówczas zaprezentowała KPRP, była jednoznacznie wymierzona przeciw państwu polskiemu. Władze państwowe odebrały jednoznacznie wydaną przez KC KPRP 1 sierpnia 1920 r. odezwę wzywającą robotników polskich do poparcia Armii Czerwonej. Opowiedzenie się komunistów polskich za bolszewikami oraz liczne przypadki przechodzenia żołnierzy polskich na stronę wroga spowodowały, że wraz z końcem wojny zakończył się okres całkowicie swobodnej działalności partii komunistycznej w Polsce. Władze polskie uświadamiając sobie wrogą jej działalność, zaczęły zwalczać członków partii z tytułu działalności antypaństwowej, mimo że nigdy nie wydano żadnego formalnego normatywu delegalizującego partię.

Podpisanie traktatu pokojowego między Polską a Rosją i Ukrainą w Rydze 18 marca 1921 r. zbiegło się w czasie z przyjęcie – dzień wcześniej – konstytucji marcowej. Władze państwowe znalazły się w patowej sytuacji. Z jednej strony system demokratyczny zakładał wolność światopoglądu, a z drugiej państwo zdawało sobie sprawę z niszczącej roli komunistów. W takiej sytuacji po wojnie polsko-bolszewickiej państwo polskie zepchnęło partię komunistyczną do działalności konspiracyjnej, ale światopogląd komunistyczny obywatele mogli mieć i swobodnie go wyrażać - pod warunkiem, że nie przynależeli i nie występowali w imieniu partii.

Natomiast sama partia musiała stopniowo przestawiać się na działalność konspiracyjną w warunkach pokojowych, na czas tzw. stabilizacja kapitalizmu, zgodnie z instrukcjami Kominternu którego członkiem została w 1921 r. Oznaczało to dla partii działalność w konspiracji, ale też wykorzystywaniem narzędzi, które im dawał ustrój demokratyczny. Dla przykładu komuniści zaczęli uczestniczyć w życiu parlamentarnym, które nie było wcześniej rozpatrywany przez komunistów jako płaszczyzna ich aktywności. W tym okresie ich głównym celem była praca nad rozbudową i umocnieniem swoich wpływów, żeby w momencie końca „stabilizacji kapitalistycznej” przejąć władzę.

Komitet Warszawski rozwijał się etapowo. Co stanowiło kamienie milowe? Jakie etapy jego rozwoju można wyróżnić?

Etapy działalności Komitetu Warszawskiego były zbieżne z etapami działalności Międzynarodówki Komunistycznej. Aktywność KW, tak jak i całej partii, była bowiem odpowiedzią – udaną, bądź zakończoną porażką – na politykę Kominternu i aparatu administracyjnego państwa sowieckiego.

W pierwszym okresie, w latach 1919–1923, Komitet Warszawski skupił się przede wszystkim na budowie swojej struktury i na budowie swej bazy kadrowej.

Kolejny etap działalności KW zawiera się w latach 1923–1925. To okres kiedy na szczycie Kominternu wypracowywano nowe metody pracy sekcji komunistycznych w sytuacji „stabilizacji kapitalizmu”. To również okres walki o przywództwo między Lwem Trockim a Józefem Stalinem po śmierci Włodzimierza Lenina. Odbiło się to na działalności KPRP i tym samym Komitecie Warszawskim. Ten drugi etap w działalności Komitetu Warszawskiego wiąże się z pojawieniem się w KPRP tzw. ultralewicy, czyli stronników Stalina, których głównym celem było odsunięcie od władzy w KPRP starego kierownictwa.

Kolejny punkt graniczny wyznacza tzw. „bolszewizacja”, którą KPRP przyjęła w 1925 r. podczas III Zjazdu. W jej efekcie pojawiła się sieć wydziałów wojskowych, a niektórym z już istniejących wydziałów rozszerzono zakres obowiązków. Cieniem na tym etapie działalności położył się przewrót majowy, a w związku z nim odnowienie się ze zdwojoną siłą walk frakcyjnych, które nieprzerwanie trwały do 1928 r. Konflikt prawicy partyjnej z ultralewicą skutkował podziałem KPP, a szczególnie jej Komitetu Warszawskiego, na wiele lat.

Ostatni etap trwał od 1928 r. do końca działalności partii. W 1928 r. nastąpił definitywny finał walki Stalina o władzę nad światowym ruchem komunistycznym i państwem sowieckim. To zwycięstwo tezy ogłoszonej przez Stalina „socjalizmu w jednym kraju”. Teza ta była „szyta na miarę” w ówczesnej sytuacji politycznej na arenie międzynarodowej, ale sprzeniewierzająca się zasadom i hasłom komunistycznym. To przede wszystkim okres „stalinizacji” ruchu komunistycznego, ale to też okres wielkiego kryzysu i większej ekspansji propagandowej Komitetu Warszawskiego, jak i całej KPP.

Rozwój ugrupowania komunistycznego wymagał odpowiednich kadr. Gdzie szkolono przyszłych „zawodowych funkcjonariuszy” i jaki był zakres kursu, który musieli przejść?

Przede wszystkim nakładała na partię obowiązek wyszkolenia swoich członków jej struktura kadrowa. Wyszkoleni działacze tzw. zawodowi funkcjonariusze mieli do spełnienia ważną funkcję – byli odpowiedzialni za budowę i rozwijanie struktury partyjnej na ziemiach polskich. Polscy komuniści podjęli kilka prób utworzenia kursów przeznaczonych dla garstki aktywistów, lecz w warunkach polskich przedsięwzięcie to było skazane na niepowodzenie. Partia stanęła przed dylematem, gdzie szkolić swe kadry. Naturalną propozycją wydawał się teren państwa sowieckiego, które zyskiwało w ten sposób również wpływ na edukację kadr sekcji. Bolszewicy stworzyli system szkolnictwa partyjnego, na początku przeznaczonego głównie dla bolszewickich aktywistów. Począwszy od grudnia 1918 r., funkcjonowały Kursy Czerwonych Dowódców Polskich. Kursy przekształcono następnie w Szkołę Czerwonych Komunardów.

W okresie „stabilizacji kapitalistycznej” system był sukcesywnie rozbudowywany o działaczy sekcji komunistycznych Kominternu. W okresie „stabilizacji kapitalizmu” istniały dwie główne szkoły stricte kominternowskie: Międzynarodowa Szkoła Leninowska i Komunistyczny Uniwersytet Mniejszości Narodowych Zachodu oraz jedna partyjno-wojskowa: Polityczna Szkoła Wojskowa dla działaczy KPP - podlegała Kominternowi, ale też wpływ na jej działalność miał wywiad sowiecki.

Jeśli chodzi o zakres kursu, który musieli przejść, to szkoły sticte kominternowskich to przygotowanie głównie partyjne. Profil wojskowy był bardziej rozbudowany o przedmioty wojskowe. To może przedstawię na przykładzie tej ostatniej szkoły. W programie pięciomiesięcznych kursów wojskowo-partyjnych były przedmioty ogólnokształcące: ekonomia polityczna, historia WKP(b), historia działalności (ruchu komunistycznego) na Zachodzie, historia KPP, geografia ekonomiczna ZSRS i ościennych państw. Do przedmiotów elementarnych należała nauka języków. Język rosyjski był obowiązkowy. Uczono też arytmetyki z elementami geometrii. Natomiast w ramach bloku przedmiotów specjalistycznych studenci poznawali strukturę armii „przeciwnika”, metody agitacji w wojsku i zasady organizacji powstania zbrojnego – rewolucji. Ponadto nabywali umiejętności posługiwania się różnego rodzaju bronią oraz uczyli się zasad postępowania z materiałami wybuchowymi. W ramach zajęć wojskowych uczyli się również zasad prowadzenia działalności partyzanckiej, łączności, wywiadu, topografii, geografii wojskowej, technik prowadzenia działalności nielegalnej, jazdy samochodem i na koniu oraz poznawali reguły sanitarne.

Wskazuje Pani, że „historia działalności Komitetu Warszawskiego KPRP/KPP stanowi integralną część dziejów polskiego ruchu komunistycznego, jest też ściśle zespolona z historią Kominternu, partii bolszewickiej i państwa sowieckiego”. Jaka jednak była jego specyfika? Czy czymś wyróżniał się na tle innych organizacji?

Tak to prawda. Zwłaszcza „bolszewizacja” w swym założeniu niszczyła indywidualny rozwój poszczególnych partii komunistycznych. Jednak można znaleźć pewne cechy Komitetu Warszawskiego wyróżniające go. Nie podlegał Biuru Organizacyjnemu Sekretariatu Krajowego KC KPRP/KPP jak wszystkie inne komitety okręgowe, lecz bezpośrednio Sekretariatowi Krajowemu. Poza tym przysługiwały mu takie same prawa jak komitetom okręgowym. Ale też można powiedzieć, że KW KPP wyróżniał się na tle pozostałych okręgów partii dużym wsparciem KC i liczbą funkcjonariuszy zatrudnionych w jego strukturach. Podczas gdy w terenie, w danej jednostce działał jeden funkcjonariusz lub było ich dwóch, w stolicy było pięciu, bądź sześciu, co tylko potwierdza priorytetowe traktowanie struktury w Warszawie. Komitet Warszawski miał ważne zadania do spełnienia ze względu na stołeczność Warszawy. Organizował uroczystości centralne, które przekładały się na popularność partii w kraju, były też przykładem dla pozostałych komitetów. Choć obchody przygotowywane przez KW nigdy nie sprostały oczekiwaniom KC, to w skali kraju należały one do najlepiej zorganizowanych i najliczniejszych.

Cały okres istnienia KPRP/KPP w Polsce naznaczony był ostrą walką z PPS. Co stanowiło punkt zapalny? Z jakiego powodu najczęściej dochodziło do konfliktów między nimi?

Dla komunistów polskich PPS stanowiła ogromne wyzwanie. Partia komunistyczna aspirowała do roli głównego ugrupowania reprezentującego robotników. Tymczasem w kraju działało już ugrupowanie o profilu socjalistycznym i niepodległościowym, cieszące się dużym ich poparciem. Cały okres istnienia KPRP/KPP w Polsce charakteryzował się permanentną walką z PPS. Komuniści nie mogli ignorować socjalistów, partia ta podważała bowiem podstawy i zasadność funkcjonowania partii komunistycznej w warunkach polskich. Przede wszystkim zaś uwypuklała rzeczywiste cele komunistów, które oprócz walki w interesie robotników zakładały zniszczenie struktur państwowych, wywołanie rewolucji i włączenie ziem polskich w skład państwa sowieckiego.

Ruch komunistyczny był w Polsce słaby. Nie zdołał wspomóc bolszewików wkraczających na ziemie polskie. W czym należy upatrywać tego stanu rzeczy?

Nikła pomoc i aktywność komunistów polskich w czasie wojny z bolszewikami wynikała przede wszystkim z początkowego etapu kształtowania się KPRP w II RP, z braku popularności haseł komunistycznych w społeczeństwie polskim oraz z przywiązania do tradycyjnych wartości.

Bolszewicy liczyli, że z momentem wejście armii bolszewickiej na ziemi polskie dojdzie do wybuchu rewolucji. Tymczasem przywódcy KPRP w kraju zdawali sobie sprawę ze słabości swego ruchu. Wiedzieli, że przy tak nikłym poparciu społeczeństwa do rewolucji w warunkach polskich nie dojdzie. Komitet Centralny pozostał bierny i nie przyjął żadnej odezwy na wypadek ewentualnego wkroczenia na ziemie polskie oddziałów Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej i ich sowietyzacji.

Należy jednak pamiętać, że KPRP w miarę swoich możliwości wspierała działania armii bolszewickiej. Inspirowała strajki w polskich fabrykach i kolportowała literaturę komunistyczną, w której nawoływała do przechodzenia na stronę Armii Czerwonej. Partia podjęła też próbę wezwania robotników Warszawy do demonstracji przeciw wojnie z Rosją Sowiecką. Demonstrację zorganizowano 3 lipca 1919 r. na pl. Saskim, lecz szybko została rozbita przez oddziały policyjne. W wyniku propagandy komunistycznej w niektórych jednostkach wojskowych, np. w Jabłonnie czy w Warszawie, całe oddziały przechodziły na stronę bolszewików. Działania komunistów zostały oczywiście zauważone i były torpedowane przez polskie służby bezpieczeństwa.

Podczas wojny polsko-bolszewickiej komuniści rosyjscy zdecydowali się przysłać do Polski swoich działaczy. Jaka była ich rola i zadanie, które im powierzono?

Tak jak już wspomniałam, w czasie wojny polsko-bolszewickiej KPRP była dopiero na etapie formowania się. Tymczasem bolszewicy oczekiwali od polskich komunistów realnego wsparcia ich wojsk wkraczających na ziemie polskie. Komintern uświadomił sobie, że ruch komunistyczny w Polsce jest zbyt słaby. Było to bezpośrednią przyczyną utworzenia Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski oraz decyzji o zasileniu partii doświadczonymi i przeszkolonymi działaczami. Rezultatem decyzji Polskiego Biura przy KC RKP(b), a następnie uchwał przyjętych na II Kongresie Kominternu była wzmożona akcja przerzutu przeszkolonych kadr na tereny polskie. Żeby wzmocnić słabą, dopiero krystalizująca się strukturę partyjną w Polsce, ale przede wszystkim do inspirowania wystąpień robotniczych, szerzenie fermentu i propagandy komunistycznej – wszystko w celu przygotowania terenu pod wejście Armii Czerwonej. Działacze komunistyczni wysyłani na ziemie polskie przewozili ogromne sumy pieniędzy. W kulminacyjnym momencie wojny polsko-bolszewickiej bolszewicy przekazali komunistom w Polsce ogromne sumy pieniędzy w gotówce i kosztownościach ze zrabowanego skarbca carskiego. Przykładowo w krótkim okresie – od listopada 1919 do kwietnia 1920 r. – przesłano do Polski 56 brylantów na sumę ponad 4 mln rubli carskich i dodatkowo sumę ponad 2 mln, niestety w dokumentacji nie określono waluty.

Z czasów działalności Kominternu pochodzi wiele świąt, które przez wiele dekad znajdowały się w polskim kalendarzu. Co stanowi takie pozostałości?

W kalendarzu komunistycznym było około 10 świąt, które obchodzono w rożny sposób, niekiedy przygotowując wiece w fabrykach, a niekiedy organizując manifestacje. Zawsze jednak z ich okazji wydawano szczególnie dużo okolicznościowej prasy i akcydensów. Jednak w okresie PRL odstąpiono od świętowania wielu z nich. Przyczyną była chęć zakamuflowania bezpośredniej kontynuacji przez PPR tradycji KPP, zresztą sama nazwa nowej partii była pomyślana tak, aby zatrzeć bezpośrednie związki z KPP. Ze świąt, które komuniści zawsze obchodzili i uważali za bardzo ważne, a które jest nadal obchodzone to 1 Maja – Święto Pracy. Do dziś zostało jeszcze jedno: 8 marca – Dzień Kobiet. Święta te nie są stricte komunistyczne, mają rodowód socjalistyczny.

Ramy chronologiczne publikacji to 1918-1938. Co działo się z polskimi komunistami po 1938 roku?

Zachowanie komunistów w obliczu wojny z Niemcami było zgodne z linią Kominternu przyjętą jeszcze przed rozwiązaniem KPP, na VII Kongresie Kominternu w 1935 r. Georgi Dymitrow, sekretarz generalny Kominternu, wygłosił wówczas główny referat nakreślający zasadniczy zwrot w polityce światowego ruchu komunistycznego. Za głównego wroga uznano faszyzm zagrażający interesom ZSRR i komunistów. Zaprzestano krytyki znienawidzonego wcześniej traktatu wersalskiego i Ligi Narodów. Nowa strategia komunistów była zawarta w nowej linii politycznej, celem miała być budowa szerokiego „frontu ludowego”, polegającego na porozumieniu się z innymi ugrupowaniami politycznymi przeciwstawiającymi się faszyzmowi. Wobec tego komuniści we wrześniu 1939 r. walczyli w batalionach robotniczych z wojskami III Rzeszy. Ogromną dezorientację w środowisku polskich komunistów spowodowała informacja o podpisaniu paktu Ribbentrop–Mołotow. W międzyczasie Komintern ponownie zmienił swoją linię polityczną, nastąpiło odejście od linii walki z faszyzmem, powrót do walki z socjaldemokracją. O tym komuniści polscy nie mogli wiedzieć, gdyż po likwidacji partii stracili regularny kontakt z Kominternem.

Posłuszne przyjęcie przez Komintern stalinowskiej „przyjaźni” z hitlerowskimi Niemcami spowodowało kompromitację wielu partii komunistycznych. Ta sytuacja po części również kompromitowała byłych członków KPP, bo choć ta nie istniała, a działacze byłej KPP nie otrzymywali już żadnych wytycznych z Moskwy, to jednak do niedawna byli członkami Kominternu, którego identyfikowano z rządem ZSRR i jego decyzjami. Sytuacja, w jakiej znaleźli się komuniści polscy, była niekomfortowa. Część komunistów po klęsce kampanii wrześniowej wyjechała na tereny okupowane przez ZSRR, a część, która została pod okupacją niemiecką, była rozproszona. W 1940 i 1941 r. tworzyli małe grupy, oparte o kontakty towarzyskie np. Spartakus, „Sierp i Młot”, Stowarzyszeniem Przyjaciół ZSRR czy wreszcie Związek Walki Wyzwoleńczej. Grupy te nie przejawiały jakiejś zorganizowanej działalności. Polscy komuniści oczekiwali, że Stalin zrealizuje obietnicę o reaktywowaniu partii komunistycznej, którą im dał jeszcze w 1938 r.