Ewangelicy w Polsce: Śląsk Cieszyński
Pomnik Marcina Lutra w Bielsku-Białej, jedyny pomniki inicjatora Reformacji w Polsce (fot. Janericloebe, domena publiczna). Ruch reformacyjny zapoczątkowany został przez Marcina Lutra, który w 1517 roku w Wittenberdze ogłosił swoje 95 tez. Zaproponowane przez Lutra reformy stanowiły krytykę i protest m.in. przeciwko sprzedaży odpustów oraz szerzącemu się w Kościele nepotyzmu i symonii. Od tego momentu możemy mówić o powstaniu protestantyzmu – trzeciego chronologicznie nurtu chrześcijaństwa. Wszystkie powstałe później kościoły protestanckie swoje istnienie oparły o cztery podstawowe zasady: Sola Scriptura, Solus Christus, Sola Gratia i Sola Fide, czyli tylko Pismo, tylko Chrystus, tylko łaska i tylko wiara. Zasady te mówią, że tylko Pismo może określać treści wiary i praktyki chrześcijanina, Boga można poznać jedynie przez Chrystusa, zbawienie zależy od łaski Boga, a nie od dobrych uczynków człowieka, i tylko wiara może uratować człowieka od potępienia.
Na Śląsk Cieszyński pierwsze idee Marcina Lutra dotarły za czasów Kazimierza II (1449– 1529). W 1539 roku, za sprawą Jana z Persteinu, zaczęto tu odprawiać nabożeństwa ewangelickie. Oficjalnie reformację przyjął Wacław III Adam. Zgodnie z zasadą cuius regio, eius religio (czyj kraj, tego religia), luteranizm stał się w Księstwie Cieszyńskim religią panująca. 25 maja 1545 roku wydano dokument, w którym książę zatwierdził przejęcie przez Erazma Rudzkiego kilku zabudowań w kompleksie klasztornym – nie mogło się to odbyć bez wcześniejszego przejęcia dóbr klasztornych przez księcia. Zarówno szlachta, mieszczanie, jak i lud życzliwie przyjmowali przemiany religijne, dlatego też przebiegały one pokojowo. Tym sposobem już na początku lat sześćdziesiątych XVI wieku na większości obszarów Śląska Cieszyńskiego dominowała religia luterańska.
Wacław III Adam, książę Cieszyński (domena publiczna). W 1568 roku pojawiła się pierwsza ewangelicka ustawa kościelna na Śląsku Cieszyńskim, czyli tzw. Porządek Kościelny. Wacław III Adam, wzorując się na pismach Lutra, uregulował stosunki wewnątrzkościelne i dał wskazówki dotyczące obrzędów i nabożeństw. Dokument ten potwierdzony został w 1584 roku przez księżną Katarzynę Sydonię. Reformacja na Śląsku Cieszyńskim kulminacyjny moment osiągnęła w 1595 roku, kiedy władzę objął Adam Wacław. Od początku swego panowania podejmował on zdecydowane działania w celu umacniania religii luterańskiej w podległych mu miastach, m.in. wydając kilka edyktów, w których stwierdzał, że wiary inne niż ewangelicka nie będą tolerowane. Sytuacja zmieniła się w 1609 lub 1610 roku wraz z przejściem księcia Adama Wacława na katolicyzm. Wydarzenie to kończy etap reformacji w Księstwie Cieszyńskim.
Śląsk Cieszyński okazał się dla reformacji przyjaznym terytorium. Mogła się on tutaj pomyślnie rozwijać dzięki wcześniejszemu przygotowani gruntu przez Braci Czeskich. Największe znaczenie odegrało jednak sąsiedztwo innych księstw śląskich, do których idee reformacyjne dotarły wcześniej. Księstwo legnicko-brzesko-wołowskie było ewangelickie już od 1521 roku, Wrocław od 1524 roku, a księstwo ziębicko-oleśnickie od 1526 roku. Książęta śląscy nie sprzeciwiali się rozprzestrzenianiu nowego nurtu ponieważ dostrzegli ekonomiczne korzyści (m.in. przez zawładnięcie dobrami kościelnymi). Kontakty Piastów cieszyńskich z książętami śląskimi i zawierane przez nich związki małżeńskie również miały wpływ na stosunek do protestantów.
W największych miastach regionu, takich jak Cieszyn i Bielsko, ważną rolę w rozprzestrzenianiu się reformacji odgrywali mieszczanie i ich handlowe powiązania w innych księstwach. Powiązanie Śląska Cieszyńskiego z terenami sąsiednimi zaznaczało się także w pochodzeniu pierwszych protestanckich duchownych. Wywodzili się oni ze Storkowa (Dolne Łużyce), Zvolena (Słowacja), Niemodlina, Bytomia, Bielska a także z Węgier. Niezwykle ważne dla utrzymania się reformacji na Śląsku Cieszyńskim było włączenie w nią chłopów, którzy ze względu na swój konserwatyzm przyjmowali nowe idee stosunkowo długo. Jednakże luteranizm oparty na pracy dla siebie i ojczyzny szczególnie przypadł do gustu właśnie tej warstwie społecznej. Zaczęli oni wykupywać swoje grunty chroniąc się jednocześnie przed wysiedleniem pod pretekstem religijnym i nadużyciami pana.
Adam Wacław, książę cieszyński (domena publiczna). Adam Wacław po powrocie do Kościoła katolickiego odebrał luteranom kościoły, przekazując je katolikom. Z kolei sprowadzonym księżom katolickim polecił nawracanie poddanych. W 1613 roku powrócili do Cieszyna dominikanie. Adam Wacław zmarł w 1617 roku. Rządy po nim objął Fryderyk Wilhelm, a następnie (w 1625 roku) Elżbieta Lukrecja. Księżna wydała w 1629 roku Statut Religijny dla mieszkańców miast w księstwie cieszyńskim, w którym określała szereg ograniczeń dla ewangelików. Nie wprowadzała ich jednak w życie.
Po śmierci Elżbiety Lukrecji (ostatniej z Piastów cieszyńskich) w 1653 roku Śląsk Cieszyński znalazł się pod władzą Habsburgów. Przystąpili oni do realizowania swojej polityki rządów absolutnych, a także utrzymania i umocnienia wiary katolickiej. Rozpoczął się więc okres prześladowań religijnych i kontrreformacji. Zaczęto zamykać protestanckie kościoły i szkoły, pastorów wygnano z kraju, protestantów nie dopuszczano do urzędów i cechów miejskich, ograniczano im też prawa do nabywania własności. Ewangelikom odmawiano ślubów, chrztów i pogrzebów. Zakazano posiadania ewangelickich pism i traktatów, odprawiania i uczestniczenia w potajemnych nabożeństwach oraz goszczenia i ukrywania księży ewangelickich. Jeszcze w 1653 roku utworzono Komisję Wyznaniową, której zadaniem była rekatolizacja ludności. W okresie od marca do kwietnia 1654 roku zamknięto wszystkie 49 kościołów protestanckich w Księstwie, a w 1670 roku sprowadzono do Cieszyna jezuitów.
Polecamy e-book Kacpra Nowaka – „Konkwista. W imię Boga, złota i Hiszpanii”
Sytuacja znacznie się poprawiła, gdy 1 września 1707 roku król szwedzki Karol XII i cesarz niemiecki Józef I zawarli pokój w Altranstädt. Na mocy ugody przywrócono swobodę religijną w wielu śląskich księstwach, zwrócono 128 kościołów na Śląsku ewangelikom, którzy dodatkowo dostali gwarancję, że nie zostaną im odebrane kościoły i szkoły. Uzupełnieniem konwencji altransztadzkiej był Reces Egzekucyjny podpisany 8 lutego 1709 roku. Dokument ten zezwalał ewangelikom na budowę na Śląsku sześciu kościołów, tak zwanych „kościołów łaski”. Świątynie z wieżą i dzwonami, z zezwoleniem na publiczne sprawowanie praktyk religijnych, stanęły w Żaganiu, Kożuchowie, Jeleniej Górze, Kamiennej Górze, Miliczu i Cieszynie.
Kościół Jezusowy w Cieszynie (fot. Błażej Guzy). Jednym z najważniejszych dla ewangelików dokumentów w Cesarstwie austriackim był wydany w 1781 roku przez cesarza Józefa II Patent Tolerancyjny. Religia katolicka pozostawała wprawdzie religią państwową, ale dopuszczono istnienie tzw. akatolików, czyli prawosławnych i ewangelików (luteran i reformowanych). Przyznano im wiele praw, a co najważniejsze, w miejscowościach zamieszkanych przez 100 rodzin lub 500 osób akatolickich zezwolono na budowę szkoły i domu modlitwy (pozbawionego wieży, dzwonów i wejścia od ulicy). Zbory otrzymały również prawo do wyboru pastora, którego musiał zatwierdzić cesarz. Już w pierwszym roku obowiązywania patentu w Księstwie Cieszyńskim powstało sześć nowych zborów w Bielsku, Jaworze, Błędowicach, Ligotce, Bystrzycy i Wiśle.
W sumie do połowy XIX wieku powołano jedenaście nowych parafii. Powstanie nowych kościołów ewangelickich na terenie Śląska Cieszyńskiego zmniejszyło zasięg terytorialny parafii w Cieszynie, a także liczbę jej wiernych. Miało to swoje konsekwencje nie tylko dla życia religijnego, ale także dla spraw gospodarczych i organizacyjnych parafii. Od tego momentu Kościół Jezusowy w Cieszynie nazywany był „matką kościołów”. Z tytułem tym wiązało się nałożenie na zbory w Księstwie Cieszyńskim obowiązku utrzymania i zachowania obsługi pastorów cieszyńskich.
Zniesienie wszystkich ograniczeń religijnych i całkowite równouprawnienie przyniósł Patent Protestancki z 8 kwietnia 1861 roku. Regulował on sprawy Kościoła ewangelickiego, określał stosunki państwowo-prawne, gwarantował „po wsze czasy” równouprawnienie wobec ustaw państwowych, przyznawał ewangelikom całkowitą wolność wyznania, prawo publicznych nabożeństw i prawo do zarządzania sprawami kościelnymi, zniósł również ograniczenia w budowie kościołów.
Dawne Alumneum, czyli bursa dla młodzieży ewangelickiej w Cieszynie (fot. Błażej Guzy). Kościół Ewangelicko-Augsburski w Polsce skupia dziś 61 738 wiernych, chociaż oficjalna strona Kościoła podaje liczbę około 70 000. Najmniejsza pod względem powierzchni, lecz największą pod względem liczby wiernych jest diecezja cieszyńska. Liczy ona 36 326 wiernych, 22 parafie i 23 filiały. Obecnym biskupem diecezji jest ks. bp Adrian Korczago, a jego siedzibą jest Bielsko-Biała.
W powiecie cieszyńskim istnieje piętnaście parafii Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. Są to: Bładnice, Brenna, Cieszyn, Cisownica, Drogomyśl, Dzięgielów, Goleszów, Istebna, Skoczów, Ustroń, Wisła, Wisła Czarne, Wisła Głębce, Wisła Jawornik, Wisła Malinka. Dodatkowo istnieje też 19 filiałów.
Bibliografia:
- Drabina Jan, Wokół przyczyn sukcesów reformacji w księstwie cieszyńskim w XVI wieku, [w:] Stosunki wyznaniowe na Śląsku Cieszyńskim od średniowiecza do współczesności, pod red. Petera Chmiela i Jana Drabiny, Ratingen-Chorzów 2000, s. 49-60.
- Grabowski Grzegorz, Ewangelicy na Śląsku Cieszyńskim od XVI wieku do 1918 roku, „Peregrinus Cracoviensis”, z. 4, 1996, s. 225-232.
- Kubica-Heller Grażyna, Luteranie na Śląsku Cieszyńskim, Głos Życia, Bielsko-Biała 1996.
- Panic Idzi, Śląsk Cieszyński w początkach czasów nowożytnych (1528–1653), Starostwo Powiatowe w Cieszynie, Cieszyn 2011.
- Sitek Piotr, Duchowieństwo ewangelickie na Śląsku Cieszyńskim, [w:] Kształtowanie tożsamości religijnej i kulturowej na Śląsku Cieszyńskim w latach działalności Książęco-Biskupiego Wikariatu Generalnego Księstwa Cieszyńskiego (1770-1925), pod red. Józefa Budniaka i Karola Mozera,Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Cieszyn 2004, s. 81-88
- Wagner Oskar, Kościół macierzysty wielu krajów. Historia Kościoła Ewangelickiego w Księstwie Cieszyńskim w latach 1545–1918/20, Augustana, Bielsko-Biała 2008.
