Jadwiga żagańska, ostatnia żona Kazimierza Wielkiego: małżeństwo w atmosferze skandalu

Henryk V Żelazny, książę żagański i ojciec Jadwigi (aut. Irena Bierwiaczonek, domena publiczna).

Na początku 1362 roku król Kazimierz III Wielki postanowił zacieśnić swoje relacje z księciem głogowskim i żagańskim Henrykiem V Żelaznym, którego ziemie bezpośrednio sąsiadowały z Królestwem Polskim. Prawdopodobnie już podczas pobytu obydwu władców w Pyzdrach w kwietniu 1362 roku pojawiła się w głowie Kazimierza myśl, że mógłby poślubić córkę Henryka, Jadwigę. Małżeństwo to przynosiłoby obydwu stronom duże korzyści. Król zyskiwałby większą kontrolę nad ziemiami swojego przyszłego teścia, zaś władca żagański marzył skrycie, aby jego potomek (choćby po kądzieli) zasiadł kiedyś na polskim tronie. Na małżeńskie plany Kazimierza z lekkim niepokojem patrzyli jego siostrzeniec Ludwik, który miał objąć tron polski w razie niepozostawienia przez króla męskiego potomka, oraz cesarz Karol IV, z którym od 1360 roku książę Henryk V pozostawał w napiętych relacjach.

Przede wszystkim jednak projekt małżeństwa księżniczki żagańskiej napotykał przeszkody na gruncie prawa kanonicznego. W Hesji wciąż żyła uznawana przez władze kościelne za jedyną oficjalną żonę króla Kazimierza Adelajda. Ponadto w Polsce, prawdopodobnie w zameczku w Łobzowie, nadal rezydowała Krystyna Rokiczana, również uznająca się za prawowitą królewską małżonkę.

Jedna z trzech

Księżniczka Jadwiga była prawdopodobnie trzecim z kolei dzieckiem księcia żagańskiego Henryka V Żelaznego i księżniczki płockiej Anny. Miała starszą siostrę Annę oraz trzech braci o imieniu Henryk: Henryka VI Starszego, Henryka VII Starszego Rumpolda i Henryka VIII Młodszego Wróbla. Urodziła się najprawdopodobniej między 1345 a 1350 rokiem (zapewne bliżej 1350 roku), a swoje imię otrzymała po ciotce Jadwidze, ksieni w klasztorze cysterek w Trzebnicy. W 1360 roku ojciec księżniczki Henryk V po latach wspierania cesarza Karola IV popadł z nim w spór na tle nowego podziału ziemi głogowskiej. Cesarska decyzja uszczuplała bowiem zakres władzy i osłabiała wpływy polityczne księcia żagańskiego, który chcąc na nowo wzmocnić swoją pozycję, zwrócił się w stronę króla polskiego Kazimierza III.

Rozpoczęte w 1362 roku pertraktacje dotyczące małżeństwa Kazimierza z córką Henryka V przedłużyła zapewne śmierć matki Jadwigi księżnej Anny 16 lutego 1363 roku. Mając na uwadze plany matrymonialne wuja, 27 września 1364 roku król węgierski Ludwik I zobowiązał się, że nie będzie czynił przeszkód w objęciu władzy w Polsce ewentualnemu męskiemu potomkowi Kazimierza z kolejnego małżeństwa. W przypadku zaś urodzenia się z tego związku córek, Andegawen zobowiązał się odpowiednio je wyposażyć i wydać za mąż. Od kilku lat król Polski prowadził już w Awinionie starania o unieważnienie swojego małżeństwa z księżniczką heską Adelajdą, które stanowiło przeszkodę prawną do zawarcia kolejnego królewskiego mariażu.

Pałac Papieski w Awinionie (fot. CaiN, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0).

Istnieją rozbieżne informacje na temat terminu ślubu Kazimierza i Jadwigi żagańskiej. Z całą pewnością fałszywy był rok 1357 podany przez Jana Długosza. W dawniejszej literaturze często pojawiała się data 25 lutego 1363 roku, figurująca w skardze królowej Adelajdy do papieża. Zofia Kozłowska-Budkowa w przekonujący sposób wykazała, że w dokumencie doszło do pomyłki w dacie rocznej (jak również w imieniu księżniczki – Anna zamiast Jadwiga), a małżeństwo Kazimierza Wielkiego i Jadwigi zostało zawarte 25 lutego 1365 roku we Wschowie. Ślubu udzielił królowi i śląskiej księżniczce biskup poznański Jan z Lutogniewa. Zarówno król Polski jak i książę żagański sądzili, że jest on zawierany legalnie. Okazało się jednak, że dyspensa papieska, którą złożył na ręce króla jego wysłannik do Awinionu Jan z Buska, została sfałszowana.

Już wiosną 1365 roku druga żona króla Adelajda wysłała do papieża skargę na nowe małżeństwo swojego męża. Władczyni oskarżyła Kazimierza o sfałszowanie dyspensy i zwróciła uwagę na łączący monarchę z Jadwigą czwarty stopień pokrewieństwa. Twierdziła, że małżeństwo zawarto „w sposób próżny i zuchwały” oraz domagała się oddalenia przez męża księżniczki żagańskiej. Urban V przyznał Adelajdzie rację i pismem z 29 września 1365 roku wezwał Kazimierza do porzucenia Jadwigi, którą „dopuścił do niegodnych uścisków”, a jego siostrzeńca Ludwika do wpłynięcia na wuja. W świetle prawa kanonicznego nowa monarchini była jedynie królewską konkubiną, w dodatku w kazirodczym związku. Papież nie obwiniał jednak Jadwigi za zaistniałą sytuację, sugerując w bulli z 11 lipca 1366 roku, że została przez króla podstępem uwiedziona. Z całą pewnością księżniczka nie była w pełni świadoma, jak skomplikowana jest sytuacja matrymonialna jej męża, który w chwili ślubu z Jadwigą miał już dwie żony: prawowitą Adelajdę i nielegalnie poślubioną Krystynę.

Jadwiga żagańska, ostatnia żona Kazimierza Wielkiego: o prawa swoje i córek

Kazimierz III Wielki (aut. Marcello Bacciarelli, domena publiczna).

Mimo niejasnej sytuacji dotyczącej legalności małżeństwa z Kazimierzem, między 25 lutego a 29 kwietnia 1365 roku Jadwiga została koronowana na królową. Koronacja miała najprawdopodobniej miejsce w Krakowie, być może dokonał jej biskup poznański. Nie zachowały się jednak żadne przekazy opisujące tę uroczystość. W przeciwieństwie do papieża polskie duchowieństwo nigdy nie kwestionowało praw małżeńskich Jadwigi. Kontrowersje wokół tego związku były jednak na rękę Ludwikowi I i Karolowi IV, bowiem ewentualny męski potomek Kazimierza i Jadwigi w świetle prawa kanonicznego uchodziłby za bękarta. Cesarz miał też królowi za złe, że ożenił się wbrew jego woli (łamiąc umowę z 1341 roku, zapewniającą Luksemburgom wpływ na małżeństwa Kazimierza) i odtrącił jego lojalną agentkę Krystynę Rokiczanę.

Kup e-booka „Kobiety króla Kazimierza III Wielkiego” :

Ulubionym miejscem pobytu Kazimierza i Jadwigi była rezydencja w Żarnowcu, w której niegdyś znajdowała się w odosobnieniu królowa Adelajda. Wiadomo, że małżonkowie przebywali tam w kwietniu i sierpniu 1365 roku. Po ślubie żagańska księżniczka sprowadziła na Wawel zaufanych dworzan ze Ślaska Rafała i Ostasza jako swoich starostów. W skład jej dworu wchodzili też między innymi podkomorzy i podczaszy, a zarządzał nim ochmistrz Jan z Zakrzowa. Ze względu na swój młody wiek Jadwiga trzymała się z dala od polityki, spędzając czas głównie na dworskich rozrywkach. Mimo dużej różnicy wieku stosunki między małżonkami układały się poprawnie, wkrótce po ślubie zaczęły zresztą przychodzić na świat dzieci. W 1366 lub 1367 roku królowa urodziła córkę Annę, w 1367 lub 1368 roku Kunegundę, a najprawdopodobniej w 1369 roku najmłodszą Jadwigę.

Adelajda Heska wg. Jana Matejki (domena publiczna).

Po urodzeniu przez Jadwigę córek król jeszcze wzmógł swoje zabiegi o unieważnienie małżeństwa z księżniczką heską Adelajdą. Kuria była jednak dla władcy bezlitosna. Bulla papieża Urbana V z 26 maja 1368 roku oczyściła co prawda Kazimierza z zarzutu sfałszowania dyspensy, uznawała jednak nadal księżniczkę heską za jedyną królewską małżonkę. Mylna jest więc informacja części badaczy (m.in. Oswalda Balzera), że od 1367 lub 1368 roku Jadwiga była w świetle prawa kanonicznego żoną monarchy – wobec kurii pozostawała jedynie królewską nałożnicą.

Król i jego żona zadbali jednak o to, aby zmyć hańbę nieślubnego pochodzenia ze swoich córek. 5 grudnia 1369 roku papież Urban V legitymizował Annę i Kunegundę, a jego następca Grzegorz XI 11 października 1371 roku wydał podobny dokument wobec ich siostry Jadwigi. W dokumentach zaznaczono jednak, że nie mają one praw do dziedziczenia tronu. Starania o uznanie córek królewskich za prawowite potomstwo wiązały się z planami matrymonialnymi Kazimierza. Zamierzał on umocnić sojusz z cesarzem Karolem IV poprzez małżeństwo jednej ze swoich córek z jednym z synów cesarskich Wacławem lub Zygmuntem. Plany te nie zostały jednak nigdy zrealizowane.

Królowa wdowa

Urodzenie przez królową Jadwigę trzech córek bardzo wzmocniło jej pozycję na dworze i stwarzało nadzieję na urodzenie przez nią męskiego potomka. Rok 1370 całkowicie zmienił jednak sytuację monarchini. Nagle zmarła jej córeczka Kunegunda, a jesienią 1370 roku mąż król Kazimierz III poważnie zaniemógł. Rankiem 3 listopada 1370 roku władca spisał testament, w którym znalazł się obszerny zapis dla Jadwigi i jej córek. W swojej kronice Jan Długosz pisał:

Swoim dwu niezamężnym córkom, z trzeciej żony Jadwigi, córki księcia głogowskiego Henryka: Annie i Jadwidze, dał całe wyposażenie łoża, obicia i zasłony z batystu błyszczące purpurą, klejnotami, perłami i drogimi kamieniami rzadkiej roboty, również wszystkie łyżki zrobione z czystego złota, połowę wszelkich naczyń, kosztowności i klejnotów ze srebra, a drugą połowę swojej żonie Jadwidze.

Nagrobek Kazimierza III Wielkiego w Katedrze Wawelskiej (fot. Pko, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0).

Dwa dni później monarcha zmarł w Krakowie w wieku 60 lat, a 7 listopada 1370 roku pochowano go w katedrze na Wawelu. Nowym królem Polski został jego siostrzeniec Ludwik I z dynastii Andegawenów.

17 listopada 1370 roku królowa wdowa Jadwiga z córkami brała udział w koronacji Andegawena przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Jarosława. W uroczystości uczestniczyła również siostra króla Kazimierza i matka Ludwika, Elżbieta Łokietkówna, która zobowiązała się otoczyć córki królowej Jadwigi troskliwą opieką. Prawdopodobnie polska królowa wdowa darzyła swoją szwagierkę dużym zaufaniem i liczyła, że dwór w Budzie okaże dla jej córek lepszym i bezpieczniejszym miejscem do życia niż księstwo żagańskie, do którego wróciła kilka miesięcy po śmierci męża.

Wykonawczyni testamentu królewskiego Elżbieta Łokietkówna nie spełniła w pełni woli zmarłego brata. Skarb Kazimierza podzielono na trzy równe części między Jadwigę i jej córki, chociaż pierwotnie królowa wdowa miała otrzymać połowę kosztowności. Jak pisał w swej kronice Jan z Czarnkowa, ostatecznie władczyni otrzymała „333 i pół grzywien srebra ciężkiej wagi, oprócz czasz ciężkich zrobionych z czystego złota i 36 rogów złotem i srebrem cudnie ozdobionych”. Wypłacono jej również tytułem posagu tysiąc grzywien szerokich groszy. Do wywiezienia córek Jadwigi i Kazimierza na Węgry wraz z otrzymanym przez nie od ojca spadkiem doszło najprawdopodobniej latem 1371 roku.

W 1371 roku Jadwiga wróciła na Śląsk. Po śmierci Henryka V Żelaznego 13 kwietnia 1369 roku władzę w księstwie żagańskim sprawowali wspólnie jej bracia Henrykowie. Chociaż władczyni była wdową po królu Kazimierzu III Wielkim, jej pozycja po wygaśnięciu królewskiej linii Piastów nie różniła się znacznie od sytuacji innych księżniczek piastowskich. Miała jedynie dwadzieścia kilka lat i była jedyną dorosłą przedstawicielką Piastów żagańskich, którą można było wydać za mąż. Nic więc dziwnego, że już w 1371 roku o rękę Jadwigi zaczął starać się książę legnicki Ruprecht, również przedstawiciel dynastii Piastów.

Polecamy e-book Michała Gadzińskiego – „Tudorowie. Od Henryka VIII do Elżbiety”

Księżna legnicka

Osobisty herb Ruprechta legnickiego, drugiego męża Jadwigi (aut. Jimmy44, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0).

Małżeństwo Jadwigi z księciem legnickim Ruprechtem zostało zawarte przed 10 lutego 1372 roku, bowiem już tego dnia władca wystawił dla swojej żony zapis posagowy. Mariaż ten, który zbiegł się czasowo ze ślubem brata Jadwigi Henryka VI z księżniczką legnicką Jadwigą (siostrą Ruprechta) zacieśniał dobre stosunki między księstwem legnickim i żagańskim. Ruprecht był rówieśnikiem Jadwigi, co z pewnością miało pozytywny wpływ na relacje między małżonkami. Ze związku Jadwigi i Ruprechta między 1372 a 1384 rokiem urodziły się dwie córki, Barbara i Agnieszka. W dawniejszej literaturze można było znaleźć informację, że para doczekała się również trzech synów – jednego młodo zmarłego i dwóch, którzy zginęli w 1404 roku podczas oblężenia Świdnicy. Wiadomość o rzekomych synach Jadwigi i Ruprechta w rzeczywistości odnosi się jednak do jej wnuków, synów Barbary i elektora Saksonii Rudolfa III.

Nie zachowały się przekazy źródłowe na temat działalności Jadwigi jako księżnej legnickiej. Być może utrzymywała jakiś kontakt ze swoimi przebywającymi na Węgrzech córkami, z których Anna na początku 1380 roku została żoną hrabiego cylejskiego Wilhelma (po jego śmierci zaś księcia Teck Ulryka), a Jadwiga nieznanego bliżej pogańskiego lub schizmatyckiego księcia. Z pewnością jednak nie miała na te niezbyt nobilitujące królewny mariaże żadnego wpływu. Nie doczekała natomiast ślubu córki Barbary z Rudolfem, ani wstąpienia najmłodszej córki Agnieszki do wrocławskiego klasztoru klarysek.

Królowa wdowa i księżna legnicka Jadwiga żagańska zmarła 27 marca 1390 roku w Legnicy i została pochowana w tamtejszej kolegiacie Świętego Grobu.

Bibliografia:

• Źródła:
• Długosz Jan, Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego. Księga 9: 1300–1370, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.
• Długosz Jan, Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego. Księga 10: 1370–1405, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.
• Jan z Czarnkowa, Kronika Janka z Czarnkowa, Związkowa Drukarnia we Lwowie, Lwów 1907.
• Opracowania:
• Jadwiga (zm. 1390), królowa Polski, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 10, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1962–1964.
• Balzer Oswald, Genealogia Piastów, wyd. II, Wydawnictwo Avalon, Kraków 2005.
• Boras Zygmunt, Książęta piastowscy Śląska, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1974.
• Dąbrowski Jan, Elżbieta Łokietkówna 1305–1380, Universitas, Kraków 2007.
• Jasiński Kazimierz, Małżeństwa i koligacje polityczne Kazimierza Wielkiego, „Studia Źródłoznawcze. Commentationes”, t. 32-33, 1990, s. 67-76.
• Jasiński Kazimierz, Rodowód Piastów małopolskich i kujawskich, Wydawnictwo Historyczne, Poznań – Wrocław 2001.
• Jasiński Kazimierz, Rodowód Piastów śląskich, Wydawnictwo Avalon, Kraków 2007.
• Kozłowska-Budkowa Zofia, Z ostatnich lat Kazimierza Wielkiego, „Małopolskie Studia Historyczne”, R. 6, z. 3–4, s. 11-21.
• Ożóg Krzysztof, Szczur Stanisław, Piastowie. Leksykon biograficzny, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1999.
• Spórna Marcin, Wierzbicki Piotr, Słownik władców Polski i pretendentów do tronu polskiego, Zielona Sowa, Kraków 2003.
• Śliwiński Józef, Mariaże Kazimierza Wielkiego. Studium z zakresu obyczajowości i etyki dworu królewskiego w Polsce XIV wieku, Wydawnictwa Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Olsztynie, Olsztyn 1987.
• Wyrozumski Jerzy, Kazimierz Wielki, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2004.

Polecamy e-book Marcina Sałańskiego pt. „Wielcy polskiego średniowiecza”: