Jak Muhammad Ali stworzył potęgę Egiptu?
Ten tekst jest fragmentem książki Martina Mereditha „Zmienne losy Afryki. Pięć tysięcy lat bogactwa, chciwości i pracy”.
W lipcu 1798 roku francuska armada złożona z czterystu statków wpłynęła do zatoki Abukir niedaleko Aleksandrii. Na pokładzie znajdowała się trzydziestosześciotysięczna armia pod dowództwem Napoleona Bonaparte, dwudziestoośmioletniego generała, który wyrósł na bożyszcze rewolucyjnej Francji. Wiedziony wizjami imperialnej chwały, Bonaparte zamierzał zamienić Egipt we francuską kolonię, tym samym kładąc fundament pod imperium francuskie na Bliskim Wschodzie, zdolne rywalizować z posiadłościami Brytyjczyków w Indiach i Ameryce Północnej. z pogardą wyrażał się o rządzącej Egiptem w imieniu państwa osmańskiego oligarchii Mameluków i wierzył, że ludność Egiptu powita siły francuskie jako wyzwolicieli.
Ambicje Bonapartego nie ograniczały się li tylko do podbojów militarnych. Pragnął zaszczepić w Egipcie idee europejskiego oświecenia i rewolucji francuskiej. Oprócz żołnierzy, Napoleon przywiózł kontyngent złożony ze 151 francuskich uczonych – matematyków, geologów, inżynierów, chemików i astronomów – mających przeprowadzić najbardziej kompleksowe badania Egiptu, jakie dotychczas podjęto. z flotą przypłynęła też grupa geodetów, których głównym za daniem było określenie, czy przez Przesmyk Sueski dałoby się przekopać żeglowny kanał, łącząc tym Morze śródziemne z Morzem Czerwonym i Oceanem Indyjskim. Realizacja tego projektu przyniosłaby Bonapartemu dominację nad światowym handlem i osłabiła kontrolę Wielkiej Brytanii nad Indiami.
Osmanowie kontrolowali Egipt, ze zmiennym szczęściem, od dwustu osiemdziesięciu jeden lat. Mimo nominalnej lojalności wobec państwa osmańskiego w XVIII wieku mameluccy bejowie zyskali większą kontrolę nad administracją i często działali niezależnie, eksploatując kraj we własnym interesie. Populacja mameluków stale rosła, co roku zasilana rzeszami niewolnych mężczyzn sprowadzanych z Gruzji i Kaukazu i szkolonych na jeźdźców i wojowników, by podtrzymywać żywotność kasty militarnej. W 1798 roku mameluków i osób od nich zależnych było już niemal sto tysięcy. Paradowali oni po ulicach Kairu w kolorowych strojach: zielonych czapach owiniętych żółtym turbanem, kolczugach pod długą szatą przewiązaną haftowanym pasem oraz obszernych czerwonych szara warach; nosili także skórzane rękawice i czerwone pantofle ze spiczastym noskiem. Uzbrojeni byli w zestaw pistoletów, zakrzywioną szablę, buzdygan i angielską strzelbę – wszystko z rękojeściami i ostrzami zdobionymi srebrem i miedzią, a niekiedy również kamieniami szlachetnymi.
Pod rządami Mameluków Kair nadal był centrum handlu międzynarodowego i ośrodkiem nauki, a także celem licznych karawan podążających przez Afrykę Północną, Lewant i Arabię. Populacja miasta urosła do 260 tysięcy, zaś jego bogactwem cieszyli się nie tylko mamelucy, lecz również coraz liczniejsza klasa średnia złożona z kupców i przedsiębiorców korzystających z monopolu na pośrednictwo w handlu kawą między Jemenem a właścicielami europejskich kawiarni. Rozwijały się też społeczności religijne, zapewniające edukację w szkołach słynnych w całym świecie muzułmańskim. Dominującym elementem w panoramie miasta były kopuły i minarety trzech setek meczetów. Na barwny krajobraz Kairu składały się też liczne grupy cudzoziemców: Turków, Greków, Ormian i Syryjczyków. Jednak poza miastem większość populacji stanowili fellachowie, którzy nadal, jak przed wiekami, uprawiali rolę, uginając się pod cię żarem podatków, zdani na łaskę corocznych wylewów Nilu. Mameluccy właściciele ziemscy stosowali iltizam, system dzierżawy ziemi, który jeszcze bardziej utrudniał zwykłym rolnikom życie.
Wojsko mameluków okazało się bezsilne wobec Bonapartego. Francuzi dysponowali bardziej zaawansowaną bronią i stosowali lepszą taktykę. Aleksandrię, która była już wówczas podupadłym miastem liczącym nie więcej niż sześć tysięcy mieszkańców, zdobyli w kilka godzin. Jeden z francuskich uczonych zanotował: „Pragnęliśmy ujrzeć miasto Ptolemeuszy, bibliotekę, siedzibę wiedzy ludzkiej. znaleźliśmy jednak ruiny, barbarzyństwo, biedę i upodlenie”. Maszerując wzdłuż lewego brzegu Nilu, nowoczesna artyleria Napoleona bez problemu rozprawiła się z kawalerią mameluków, która zagrodziła im drogę do Kairu. Generałowie mameluccy wycofali się do Górnego Egiptu, pozostawiając negocjacje w sprawie poddania miasta religijnym przywódcom Kairu.
Trzy tygodnie po lądowaniu na plażach zatoki Abukir Bonaparte wkroczył do Kairu przy dźwiękach trąb i bębnów, po czym zajął na swą kwaterę mamelucki pałac przy placu Al-Azbakijja. Wydał zarządzenie nakazujące obywatelom nosić trójkolorowe kokardy u turbanów, poza tym starał się jednak przekonać miejscowych, że Francuzi nie mają wobec nich złych zamiarów. Drukowane po arabsku ulotki zapewniały, iż żołnierze przybywają w pokoju, jako wyzwoliciele, nie zaś wrogowie islamu. Podczas zgromadzenia egipskiej starszyzny, która miała zastąpić mameluckich bejów, Bonaparte pokazał się w stroju Egipcjanina i mówił o równości i braterstwie wszystkich ludzi. „We Francji jestem chrześcijaninem, w Egipcie zaś – mahometaninem”, stwierdził.
Zainteresował Cię ten fragment? Koniecznie zamów książkę Martina Mereditha „Zmienne losy Afryki. Pięć tysięcy lat bogactwa, chciwości i pracy” bezpośrednio pod tym linkiem!
Triumf Bonapartego nie trwał jednak długo. W sierpniu 1798 roku eskadra brytyjskiej marynarki wojennej pod dowództwem Horatio Nelsona zniszczyła francuską flotę stojącą na kotwicy w zatoce Abukir. Bonaparte i jego żołnierze oraz uczeni zostali tym samym uwięzieni w Egipcie bez możliwości powrotu. Nastroje w Egipcie szybko stały się wrogie. Wielu miejscowych postrzegało Francuzów jako kolejnych okupantów, którzy żyją w zbytku w luksusowych rezydencjach i czerpią zyski z wysokich podatków. Niechęć budził szczególnie fakt, że francuscy żołnierze spoufalali się z egipskimi kobietami na ulicach. Historyk Abd ar-Rahman al-Dżabarti, naoczny świadek okupacji francuskiej, pisał:
Muzułmanie umierali ze wstydu, widząc jak ich żony i córki chodzą po ulicach nie osłonięte, i zdają się własnością Francuzów. […] Dość już im było widoku tawern pozakładanych na wszystkich bazarach, a nawet w kilku meczetach […]. Wszelkie szumowiny miały się dobrze, czerpiąc korzyści z nowych swobód. Elita natomiast i klasy średnie ze wszech stron były drażnione.
W październiku w Kairze wybuchł bunt przeciwko francuskim rządom, podsycany przez muzułmańskich przywódców religijnych nawołujących do dżihadu. Bonaparte odpowiedział brutalnymi represjami i ostrzałem armatnim dzielnic mieszkalnych. Celem stał się między innymi podziwiany w całym świecie muzułmańskim uniwersytecki meczet Al-Azhar. Al-Dżabarti był oburzony zachowaniem francuskich żołnierzy:
Francuzi weszli do meczetu Al-Azhar w buciorach, uzbrojeni w szable i strzelby […]. zdewastowali kwatery studentów i sadzawki, rozbili lampy i świeczniki, połamali regały studentów […] i skrybów […]. Księgi koraniczne potraktowali jak śmieci, rozrzucając je po ziemi, depcząc stopami i butami. zbrukali też meczet, plując na posadzkę, oddając mocz i defekując w jego wnętrzu. Żłopali wino i rozbijali butelki na głównym dziedzińcu i nie tylko. Wszystkie zaś osoby, które zastali w meczecie, odarli z odzienia.
W ciągu zaledwie kilku miesięcy pobytu w Egipcie Francuzi zrazili do siebie wszystkich jego mieszkańców. Kolejna katastrofa nastąpiła, gdy Bonaparte pod jął próbę podbicia Syrii, lecz został odparty przez wojsko osmańskie. W sierpniu 1799 roku wymknął się z Kairu z garstką zaufanych doradców, prześlizgnął przez kordon brytyjskich patroli na morzu i wrócił do Francji, zostawiając zdemoralizowanych żołnierzy darzonych ogromną niechęcią. Francuska przygoda w Egipcie miała niesławny koniec. W marcu 1801 roku, niedługo po tym, jak mieszany kontyngent wojsk tureckich i brytyjskich wylądował w Aleksandrii w celu przy wrócenia władzy imperium osmańskiego, francuscy oficerowie poddali się i wy cofali resztki swoich sił z Egiptu.
Trzy lata okupacji francuskiej pozostawiły jednak trwałe ślady. Naukowcy Bonapartego założyli Institut d’Égypte wzorowany na Institut de France i zebrali ogromną ilość informacji o Egipcie tak współczesnym, jak i starożytnym. Ich praca stworzyła podstawy formującej się wówczas egiptologii i zaowocowała publikacją (w latach 1809–1828) dwudziestu dwóch tomów Description de l’Égypte, które było na owe czasy najbardziej wyczerpującym opracowaniem dotyczącym kraju spoza Europy i Ameryki Północnej. To właśnie zespół francuskich uczonych w roku 1799 znalazł kamień z Rosetty zawierający tekst zapisany trze ma rodzajami pisma – greckim, demotycznym pismem egipskim oraz hieroglifami – który pozwolił późniejszym naukowcom odkryć tajemnice historii starożytnego Egiptu i odczytać słowa dawno zmarłych faraonów.
Po wycofaniu się Francuzów w Egipcie rozpoczęła się długotrwała walka o władzę. Rywalizowały ze sobą trzy frakcje: osmańscy urzędnicy z Kairu, którzy próbowali utrzymać zwierzchność nad całym krajem, mameluccy bejowie, skupieni głównie na prowincji, którzy dążyli do odzyskania kontroli, oraz ambitny dowódca Muhammad Ali, który przybył do Egiptu w 1801 roku jako oficer albańskiego kontyngentu wojsk osmańskich w ramach kampanii mającej na celu wy parcie z kraju francuskich najeźdźców.
Ostatecznie przewagę zyskał ten ostatni. Muhammad Ali, Albańczyk z pochodzenia, przyszedł na świat w 1769 roku w porcie Kawala w Macedonii, mówił osmańskim tureckim elity dworskiej i żywił poglądy ukształtowane głównie przez osmańskie korzenie. Dzięki zręcznym manewrom politycznym zdobył jednak poparcie kupców, duchownych i uczonych muzułmańskich (alimów) z Kairu, kreując się na obrońcę interesu Egipcjan wobec obcej władzy Osmanów i Mameluków. Był też bezwzględny wobec swoich wrogów. W roku 1805 dzięki wsparciu egipskich elit podjął próbę obalenia tureckiego gubernatora, oblegając go w cytadeli. Sułtan osmański zmuszony był uznać Muhammada Alego za paszę (gubernatora) Egiptu. W 1811 roku Muhammad Ali pozbył się kilkuset wrogo nastawionych mameluków, zapraszając ich wszystkich na ucztę do cytadeli i polecając swoim wojskom wyrżnąć ich do nogi, kiedy wracali do miasta wąską, ogrodzoną aleją.
Zainteresował Cię ten fragment? Koniecznie zamów książkę Martina Mereditha „Zmienne losy Afryki. Pięć tysięcy lat bogactwa, chciwości i pracy” bezpośrednio pod tym linkiem!
Muhammad Ali Pasza rządził w podobnym stylu co jego mameluccy poprzednicy, skupiając większość władzy we własnych rękach i otaczając się lojalnymi członkami rodziny, niewolnikami i przyjaciółmi, z których wielu pochodziło z jego rodzinnych stron w Kawali. Dostrzegał jednak potrzebę wprowadzenia bardziej skutecznych form rządów mających zapewnić mu kontrolę i nie wahał się zwrócić o poradę do Europejczyków.
Jego najważniejszym celem była jednak modernizacja i wzmocnienie armii. Wojsko Muhammada Alego było niegodną zaufania zbieraniną Turków, Albańczyków, Afrykańczyków z północy i beduinów. Dyscyplina i umiejętności żołnierzy Napoleona zrobiły na nim wrażenie, zatrudnił więc Francuzów, by zbudowali dla niego nową armię wzorowaną na europejskich formacjach, tak tycznie wyszkoloną, obeznaną z bronią i zdolną uczynić Egipt lokalną potęgą.
Na wyniki nie trzeba było długo czekać. W 1812 roku sułtan osmański polecił Muhammadowi Alemu wysłać wojsko do Arabii i stłumić bunt wahabitów, fundamentalistów muzułmańskich, w wyniku czego Egipcjanie przejęli kontrolę nad świętymi miastami Mekką i Medyną. Następnie Muhammad Ali zaplanował najazd na Nubię i zamieszkałe przez Nilotów regiony Sudanu, by schwytać wielu niewolników i stworzyć z nich oddziały wojska mające wypełnić luki w szeregach.
Handel czarnymi niewolnikami sprowadzanymi z Bilad as-Sudan do Egiptu od wieków stanowił podstawę gospodarki w regionie. Pod koniec XVIII wieku głównym dostawcą niewolników było królestwo Dar Fur leżące w Sudanie, którego kawaleria regularnie najeżdżała na ziemie czarnych plemion na południu. Niewolników pędzono dar al-‘arbain – drogą czterdziestu dni – która biegła na północ z Al-Faszir w Dar Furze do Asjutu nad Nilem. W 1796 roku angielski podróżnik William Browne towarzyszył karawanie prowadzącej z Dar Furu do Egiptu pięć tysięcy niewolników. W 1798 roku francuscy urzędnicy w Kairze donosili: „Każdego roku z Dar Furu przybywają dwie karawany, każda złożona z czterech do pięciu tysięcy wielbłądów […] liczba niewolników sprowadzanych do Egiptu przeciętnie wynosi pięć do sześciu tysięcy rocznie, z czego trzy ćwierci to dziewczęta i kobiety. Niewolnicy liczą sobie od lat sześciu czy siedmiu do trzydziestu lub czterdziestu. Sprzedaje się ich w wielu miastach na trasie karawany, lecz lwia część trafia do Kairu”. W 1799 roku sułtan Dar Furu wysłał do Napoleona telegram z gratulacjami, generał zaś odpisał: „Proszę o przesłanie mi z następną karawaną dwóch tysięcy silnych i dziarskich czarnych niewolników płci męskiej, powyżej lat szesnastu, a kupię ich wszystkich”. Francuzi nabyli następnie od darfurskiej karawany niewolników, którymi zasilili swoje szeregi. Do Egiptu dostarczało niewolników także chylące się ku upadkowi królestwo Sennar.
Wyprawa wojenna Muhammada Alego ruszyła na Nubię w 1820 roku. Rozkazy były jednoznaczne. Ali informował dowódców ekspedycji: „Bądźcie świadomi, że celem wszystkich naszych wysiłków i wydatków jest pozyskanie Negrów. Prosimy o gorliwość w wypełnianiu naszych życzeń w tej kluczowej kwestii”. Uzbrojona w nowoczesny sprzęt armia egipska przeszła jak burza przez dolinę środkowego Nilu i dotarła do położonej niedaleko zbiegu Nilu Białego i Nilu Błękitnego Halfai w maju 1821 roku. Sennar poddał się bez walki niedługo później. Nilem wysłano do Egiptu około trzydziestu tysięcy niewolników, lecz tylko połowa z nich przetrwała podróż. Pozostali zmarli po drodze w wyniku chorób, wycieńczenia i złego traktowania.
Położone nad Nilem regiony Sudanu zostały zatem włączone do nowo po wstającego imperium Egiptu. Kwaterę główną wojska założono u zbiegu wód Nilu Białego i Błękitnego, na półwyspie zwanym po arabsku Al-Chartum, od rzekomego podobieństwa do trąby słonia. Co roku z posterunku tego wyruszały wyprawy po niewolników. Celem byli Szyllukowie i Dinkowie zamieszkujący położone na południu tereny zalewowe, Kordofan na zachodzie oraz góry Nuba na południe od tego ostatniego. W latach trzydziestych XIX wieku Muhammad Ali zwiększył liczebność stacjonującego tam wojska z jednego do trzech regimentów, by umocnić kontrolę Egiptu nad regionem oraz rozszerzyć działalność swoich łowców niewolników. W 1838 roku do Egiptu rzeką Nil wysyłano już około dziesięciu tysięcy niewolników rocznie.
Nie była to jednak liczba zdolna zaspokoić imperialne ambicje Muhammada Alego; postanowił on więc przymusowo wcielać do służby egipskich fellachów. Odkąd Egipt znalazł się pod panowaniem arabskim, większość wojska stanowili cudzoziemcy. Teraz jednak coraz znaczniejszy odsetek szeregowych żołnierzy pochodził z Egiptu. z pomocą europejskich doradców założono szkoły artylerii, inżynierii i medycyny wojskowej, stopniowo zwiększając rozmiary armii do 130 tysięcy ludzi. Wysłano wojskowe ekspedycje do kontrolowanych przez Turcję Palestyny i Syrii.
Zainteresował Cię ten fragment? Koniecznie zamów książkę Martina Mereditha „Zmienne losy Afryki. Pięć tysięcy lat bogactwa, chciwości i pracy” bezpośrednio pod tym linkiem!
By utorować sobie drogę do realizacji celów militarnych, Muhammad Ali stworzył też podwaliny pod nowoczesne państwo. Musiał zatem podnieść wysokość opodatkowania, zlikwidował więc dawny system dzierżawy ziemi, który pozwalał mameluckim właścicielom ziemskim utrzymywać się z pracy chłopstwa i objął kontrolą państwową większość gruntów ornych w kraju, zbierając podatki bezpośrednio od wiosek. Ustanowił też państwowy monopol na większość produktów rolnych, dzięki któremu państwo mogło po niskiej cenie nabywać na przykład pszenicę, jęczmień, bawełnę i cukier, by następnie sprzedawać ten sam towar z zyskiem konsumentom w Egipcie i kupcom z zagranicy, co pozytywnie wpłynęło na stan budżetu. Polecił wprowadzenie nowych typów upraw, w tym bawełny długowłóknistej, która stała się cennym towarem eksportowym, zwiększając jeszcze bardziej dochody państwa. Wykorzystał również system pracy przymusowej, by rozbudować sieć kanałów nawadniających wokół Nilu, po prawić stan istniejących i przekopać nowe, dzięki czemu gruntów rolnych przybyło o ponad jedną trzecią. Produkcja rolna gwałtownie wzrosła, a chłopi nie byli już zdani na łaskę i niełaskę corocznych wylewów rzeki i mogli zebrać dwie lub trzy uprawy rocznie. W 1820 roku ukończono nowy kanał łączący Nil z Aleksandrią, co odrodziło tamtejszy port, zwiększając handel i dostawy słodkiej wody.
Muhammad Ali próbował też położyć fundament pod przemysł, sprowadzając do Egiptu europejskie maszyny, kierowników i techników. Większość rozpoczętych przez niego projektów miała służyć celom wojskowym. W dzielnicy Bulak w Kairze oraz w Aleksandrii powstały stocznie; w cytadeli i w delcie ‒ fabryki amunicji; gdzie indziej zakłady tekstylne produkujące mundury i fezy. W latach trzydziestych XIX wieku klasa robotnicza liczyła już czterdzieści tysięcy osób. Brakowało jednak węgla i drewna do napędzania silników parowych, fabryki musiały więc polegać na sile mięśni ludzkich i zwierzęcych, co ograniczało możliwości produkcji. Wiele przedsiębiorstw upadło w wyniku awarii mechanicznych bądź niedoboru wykwalifikowanych techników.
Inne plany Muhammada Alego miały jednak bardziej trwałe konsekwencje. Gruntowne zmiany zaszły w edukacji. Do tej pory szkolnictwo opierało się na sieci wiejskich szkół koranicznych. Edukację na wyższym poziomie oferowali muzułmańscy duchowni, szkoląc młodzież na stanowiska religijne i sądownicze. zamiast reformować ten system, Muhammad Ali dodał nową kategorię państwowych szkół świeckich wzorowanych na instytucjach włoskich i francuskich i zatrudniających głównie nauczycieli z Europy. Grupy egipskich studentów wysyłano do Europy, by poznawali zachodnią naukę i administrację, co miało przygotować ich do pracy w państwowych urzędach. Po powrocie studenci stawali się zalążkiem wykształconej klasy średniej, która miała znaczący wpływ na losy Egiptu w XIX wieku. Powstała też szkoła tłumaczy oraz państwowa drukarnia, aby nowoczesne dzieła napisane w językach europejskich były w Egipcie dostępne po arabsku i turecku.
Postęp nastąpił także w dziedzinie medycyny. Sprowadzony w tym celu francuski chirurg Antoine Clot założył szkołę medyczną. zorganizował też pierwszy w Egipcie nowoczesny szpital i wprowadził nowe metody szczepienia na ospę. Odpowiadał również za zatrudnienie innych lekarzy specjalistów, w tym Theodora Bilharza. Ten niemiecki lekarz trafnie zidentyfikował przyczyny endemicznie występującej schistosomatozy (później nazwanej bilharcjozą), na którą cierpi spora część populacji Afryki. Wywołujące ją pasożyty część cyklu życiowego spędzają w zbiornikach słodkiej wody.
W Egipcie coraz widoczniej umacniały się wpływy zachodnie. zwiększała się liczba Europejczyków, a także Turków i przedstawicieli innych narodów pod panowaniem osmańskim obejmujących stanowiska w rosnącej machinie wojskowej i biurokracji Muhammada Alego. W latach czterdziestych XIX wieku, gdy zniesiono ograniczenia dotyczące działalności kupców z zagranicy, europejscy handlarze zaczęli odgrywać bardziej znaczącą rolę. Władze państw europejskich zaczęły spoglądać na Egipt z zainteresowaniem. Brytyjczycy widzieli korzyści płynące z wykorzystania Egiptu jako krótszego szlaku komunikacji z Indiami. Ich inwestycje pomogły sfinansować budowę linii kolejowej łączącej Aleksandrię z Kairem i portem Suez nad Morzem Czerwonym. Ale chociaż Muhammad Ali był otwarty na większość europejskich rozwiązań, stanowczo sprzeciwiał się planom budowy kanału przez Przesmyk Sueski, obawiając się, że da to państwom europejskim zbyt dużą władzę nad życiem gospodarczym Egiptu.
Muhammad Ali na kilka lat przed śmiercią w dużej mierze stracił zapał do reform. W mameluckim stylu rozdawał państwową ziemię członkom swojej rodziny i innym wpływowym Egipcjanom i Turkom, tworząc nową klasę właścicieli ziemskich. Jego militarne ambicje w krajach Lewantu zostały zahamowane przez mocarstwa europejskie, które starały się zachować rozpadające się już imperium osmańskie w nienaruszonym stanie i wymusiły na Muhammadzie Alim ograniczenie armii do osiemnastu tysięcy żołnierzy. W zamian sułtan osmański nadał mu dożywotni tytuł wicekróla Egiptu i Sudanu, uznał Egipt za paszałyk Turcji i zgodził się, by jego rodzina rządziła krajem dziedzicznie, nominalnie pozostając jednak pod zwierzchnością Turcji. założona przez Muhammada Ale go dynastia przetrwała ponad sto lat.
Muhammad Ali skutecznie przekształcił Egipt w regionalną potęgę w praktyce wolną od wpływów osmańskich, lecz wystawił go na ingerencję rosnącej potęgi Europy.
