Jarosław Mądry: twórca potęgi Kijowa

Jarosław Mądry urodził się około 978 lub 980 roku jako jeden z dwunastu synów Włodzimierza Wielkiego. Za sprawą ojca szybko usamodzielnił się politycznie – od 1010 roku był księciem Nowogrodu, a po kilku latach odmówił płacenia daniny dla władcy Rusi. W 1014 roku Włodzimierz planował wyprawę przeciwko synowi, ale ze względu na zły stan zdrowia zrezygnował z niej, umierając rok później. Większość braci Jarosława zginęła w walkach o sukcesję po ojcu. Schedę początkowo przejął Świętopełk, zwany później Przeklętym. Brutalnie rozprawił się on z rodzeństwem, które niesłusznie podejrzewał o chęć siłowego odsunięcia go od władzy. W następstwie swoich podejrzeń dopuścił się zabójstwa braci Borysa i Gleba, które stało się pretekstem dla Jarosława do konfrontacji ze starszym bratem: „Nie ja rozpocząłem zabijanie braci, tylko on. Bóg niechaj pomści krew moich braci, bowiem przelał on krew błogosławionych Borysa i Gleba niewinnie” – miał rzec Jarosław.

Jarosław Mądry i wewnętrzne problemy Rusi

Konflikt o władzę po śmierci Włodzimierza trwał kilka lat i obfitował w liczne wątki. Jarosław po raz pierwszy pokonał brata w 1016 roku, co zakończyło się ucieczką Świętopełka do Polski. Dwa lata później miała jednak miejsce bitwa nad Bugiem (znana także jako bitwa pod Wołyniem), w której polski książę Bolesław Chrobry, wspierający Świętopełka pokonał siły Jarosława i wkroczył do Kijowa. Po wycofaniu się stamtąd wojsk Chrobrego, Jarosław ponownie najechał Kijów i pokonał Świętopełka, który po przegranej bitwie nad Altą, zbiegł do Polski. Spór zakończył się w 1019 roku zwycięstwem Jarosława, który zawładnął Kijowem.

Nie był to jednak koniec rodzinnych sporów, walki o Ruś po 1019 roku Jarosław toczył z bratankiem, a także jednym z dwóch pozostałych przy życiu braci – Mścisławem. Udało mu się jednak najpierw doprowadzić do korzystnego dla siebie, bo pozwalającego zachować Kijów, podziału terenów. A po śmierci Mścisława w 1036 i uwięzieniu w tym samym roku ostatniego z żyjących braci, Jarosław Mądry został jedynym władcą Rusi Kijowskiej.

Jarosław Mądry: pamięć o skandynawskich korzeniach

Jarosław Mądry odniósł znaczne sukcesy nie tylko w walkach wewnątrz państwa, ale także w bitwach poza granicami Rusi – po zwycięskim ataku na Czudź, udało mu się powiększyć obszar Nowogrodu, wspólnie z bratem Mścisławem zdobył Grody Czerwieńskie, a w 1036 roku pokonał Pieczyngów, odsuwając kłopotliwych sąsiadów na południe, czym niwelował zagrożenie z ich strony. Sukcesy militarne Jarosława Mądrego w dużej mierze wynikały z jego związków ze Skandynawią.

Choć od czasów Włodzimierza Wielkiego skandynawskie korzenie Rurykowiczów stopniowo się zacierały, m.in. za sprawą przyjęcia chrztu czy nadawania im imion słowiańskich, to związki ze Skandynawią pozostawały silne. W przypadku Jarosława Mądrego ich najlepszym przykładem było korzystanie ze wsparcia waregów, czyli skandynawskich najemników do utrzymania lub rozszerzania władzy i wpływów. Na marginesie warto tu wyjaśnić, że „waregowie” (pisani małą literą, gdyż pojęcie to odnosi się do grup wikingów, a nie etnosu) pojawiali się na Wschodzie dopiero za czasów ojca Jarosława Mądrego, zatem ich obecność nie wiąże się z powstaniem, a jedynie utrzymaniem i rozwojem władzy skandynawskich Rusów. Jarosław Mądry kilkukrotnie potrzebował wsparcia waregów, m.in. w starciach ze starszym bratem Świętopełkiem czy Pieczyngami. Dosłownie skomentował to prof. Władysław Duczko, wypowiadając się o Jarosławie następująco:

Jest całkowicie zależny od dostępu do Skandynawów, ponieważ za każdym razem kiedy jego władza jest podawana w wątpliwość i dochodzi do bitew, on ściąga natychmiast nowych waregów ze Skandynawii, którzy utrzymują go przy władzy.

Najdotkliwszej porażki za panowania Jarosława Mądrego Ruś Kijowska doznała w 1043 roku podczas inwazji na Bizancjum. Wśród przyczyn ataku wskazuje się niewywiązywanie się Konstantynopola z zobowiązań wobec sąsiada. Flota cesarska zadała znaczne straty siłom ruskim, wspieranym przez skandynawskich waregów, zmuszając najeźdźców do odwrotu. Po nieudanym ataku relacje między państwami szybko się unormowały.

Związki ze Skandynawią nie ograniczały się jednak wyłącznie do korzystania z sił wareskich. Ciekawym przykładem związków ze światem nordyckim było małżeństwo Jarosława Mądrego z Ingegerda, córką Olafa III, króla Szwecji. Być może szwedzkie pochodzenie Rusów odegrało w tym mariażu pewną rolę? Dobre relacje z Norwegią poświadcza z kolei małżeństwo Elżbiety, córki Jarosława Mądrego, z królem Haraldem Srogim.

Jarosław Mądry: osiągnięcia i dziedzictwo

Jarosław Mądry zawdzięcza swój przydomek zaangażowaniu w rozwój kultury i edukacji, w tym m.in. ufundowanie biblioteki czy tłumaczenie ksiąg liturgicznych na język słowiański. W samym Kijowie ufundował on bogato wyposażone świątynie zwłaszcza sobór św. Sofii, rozwinęły się również klasztory bazyliańskie, a Cerkiew stawała się bardziej samodzielna, czego dobrym przykładem jest powołanie Hilariona – pierwszego metropolity pochodzenia ruskiego, a nie oddelegowanego z Bizancjum. Również budynki niesakralne powstałe w Kijowie za czasów Jarosława Mądrego, robiły duże wrażenie. Tu wymienia się pałace, a zwłaszcza Złotą Bramę, wzorowaną na konstrukcji z Konstantynopola, a także umocnienia w formie wałów drewniano-ziemnych, które otaczały miasto.

Kijów za panowania Jarosława Mądrego był jednym z najbogatszych miast Europy, do czego przyczyniły się wspomniane wcześniej inwestycje ruskiego władcy. Na wyobraźnię działają źródła pisane. Kronikarz Adam z Bremy porównał układ przestrzenny Kijowa do Konstantynopola, a w sposób całkiem przesadny stolicę Księstwa Kijowskiego opisał merseburski biskup Thietmar:

W tym wielkim mieście, które jest stolicą owego państwa, jest więcej niż czterysta kościołów i osiem rynków, mieszkańców zaś liczba nie dająca się wyrazić.

Szacunki Thietmara były oczywiście mocno zawyżone, ale sens jego wypowiedzi można odczytywać jako pochwałę kierunku rozwoju miasta. Rzeczywiście Kijów stał się wówczas bardzo ważnym europejskim ośrodkiem, który powiązany był zarówno z państwami zachodnimi jak i Bizancjum, dla którego Ruś była kluczowym partnerem. Jak stwierdził Artur Kijas: „W czasach Jarosława znacznie wzrósł prestiż Rusi. Panowanie jego uważane jest za szczytowy okres rozwoju państwa kijowskiego. Rozciągało się ono od Bałtyku po Morze Czarne i od ujścia Oki po Karpaty”. Jarosław Mądry zmarł w 1054 roku, kres jego życia stał u podstaw kryzysu politycznego Rusi Kijowskiej, gdzie po ustanowionym przez księcia podziale państwa na dzielnice, rozpoczęła się walka o schedę.

Polecamy e-book Michała Beczka – „Wikingowie na Rusi”

Bibliografia:

Źródła:

• Thietmar, Kronika biskupa merseburskiego Thietmara, edycja komputerowa.

Opracowania:

• W. Duczko, Skandynawskie migracje w epoce wikingów, „Studia humanistyczne AGH”, 2011, t. 10/1, s. 35-42.
• J. Jagodziński, Władysław Duczko: Włodzimierz Wielki nie miał nic wspólnego z Rosją, wywiad z prof. Władysławem Duczko, [w:] Histmag.org.
  
• A. Kijas, Ruś, Poznań 2014.
  
• K. Pietkiewicz, Jarosław Mądry, [w:] Słownik władców Europy średniowiecznej, Poznań 1998.
  
• A. Poppe, Spuścizna po Włodzimierzu Wielkim. Walka o tron kijowski 1015-1019, „Kwartalnik Historyczny” Rocznik CII, 1995, s. 3-22.
  
• P. Sekuła, Ruś Orientalna. Państwo kijowskie wobec cywilizacji Wschodu w teoriach i badaniach naukowych, Kraków 2016.
• J. Swastek, Chrystianizacja Rusi Kijowskiej do czasów księcia Włodzimierza Wielkiego (+ 1015), Studia Theologica Varsaviensia 26/2, 1988, s. 81-110.