John Haldon – „Wojny Bizancjum” – recenzja i ocena
John Haldon – „Wojny Bizancjum. Strategia, taktyka, kampanie” – recenzja i ocena
Cesarstwo wschodniorzymskie, a potem już bizantyńskie, podczas swojego ponadtysiącletniego okresu istnienia niemal nieustannie toczyło wojny z jednym ze swoich sąsiadów lub kilkoma równocześnie. Na wschodzie byli to początkowo Persowie, a później Arabowie i Turcy, zaś na zachodzie plemiona germańskie, a potem słowiańskie, a od XI w. Normanowie i republiki włoskie. Cesarstwo było więc zmuszone przeznaczać na wojsko i kwestie związane z działaniami wojennymi znaczącą część swoich dochodów. Sukcesy na wojnie, mimo akcentowania chrześcijańskich i pokojowych ideałów, stanowiły niekiedy o przetrwaniu władcy. To właśnie organizacja armii i działania wojenne stanowią temat recenzowanej książki.
W tym miejscu należy nadmienić, iż John Haldon, profesor historii na uniwersytecie w Princeton, wbrew tytułowi, nie przedstawił analizy całości dziejów militarnych Bizancjum, kończąc narrację w połowie XII wieku, stwierdzając, iż od tego okresu „Bizancjum było już tylko imperium z nazwy, jego armie nieustannie w odwrocie, okrojone liczebnie, uformowane i uzbrojone w dużej mierze na modłę zachodnią oraz zbyt kosztowne jak na możliwości państwa”. Można by kłócić się z tym poglądem.
Konstrukcja recenzowanej pracy nie budzi zastrzeżeń. Treść została podzielona na sześć rozdziałów. W pierwszym pt. „Geografia bizantyńskich wojen” przedstawiono teatry działań wojennych, czyli scharakteryzowano tereny, na których Bizancjum prowadziło swoje kampanie. Autor ciekawie ukazuje wpływ terenu na strategię cesarstwa, analizując sytuację ekonomiczną poszczególnych regionów, ich najważniejsze szlaki komunikacyjne, a także wynikające z tego uwarunkowania logistyczne. Kolejne rozdziały opisują chronologicznie poszczególne kampanie. W drugim przedstawiono wojny Justyniana. W trzecim ukazano działania wojenne w VI i VII w., przede wszystkim walki z Persami i Arabami. W czwartym podrozdziale przeanalizowane zostały wojny VIII i IX, dalszy ciąg konfliktów z Arabami oraz nowym przeciwnikiem na zachodzie – Bułgarami. W rozdziale piątym zostały omówione kampanie z okresu X i XI w., gdy Bizancjum w okresie panowania cesarzy-żołnierzy Nicefora Fokasa, Jana Tzimiskesa, a także wybitnego przedstawiciela dynastii macedońskiej Bazylego II, odbiło znaczącą część utraconych ziem i odzyskało nadszarpnięty prestiż. W ostatnim rozdziale autor przedstawił klęski, które doprowadziły Bizancjum do utraty jego potęgi – Manzikert, Dyrrachion oraz Myriokefalon.
Każdy z rozdziałów, zgodnie z podtytułem pracy, autor rozpoczyna od przedstawienia strategii, taktyki oraz organizacji i uzbrojenia wojsk bizantyjskich, a także analizuje zmiany zachodzące w tych aspektach w poszczególnych okresach. Ukazuje wpływ, jaki na sztukę wojenną Bizancjum wywarli jego przeciwnicy, podkreślając innowacyjność jego armii, zdolność do uczenia się od przeciwnika. Dopiero potem następuje przedstawienie kampanii oraz ważniejszych bitew. Autor stwierdza jasno, że Bizancjum w przeciwieństwie do starożytnego Rzymu, nie udało się stworzyć niezawodnej machiny wojennej, która była w stanie odnosić sukcesy na wszystkich frontach nad każdym przeciwnikiem. Wszelkie sukcesy zależały przede wszystkim od poszczególnych wodzów oraz władców, którzy potrafili wpoić swoim oddziałom jakże ważną dyscyplinę oraz zapewnić lepsze uzbrojenie. Jak autor podkreśla owa zależność od jednostek była główną słabością systemu wojskowego Bizancjum.
Olbrzymim atutem pracy jest bogata podstawa źródłowa i sposób jej wykorzystania. Autorowi za punkt wyjścia rozważań nad organizacją i taktyką armii bizantyjskiej służy piśmiennictwo wojskowe pochodzące z danej epoki, bądź czasów późniejszych. Wykaz źródeł oraz prac naukowych wykorzystanych w poszczególnych podrozdziałach został zamieszczony na końcu książki. Należy także zwrócić uwagę na bogaty materiał ilustracyjny w książce, przedstawiono tam m.in zdjęcia lokacji bitew. Niezwykle pomocne w odbiorze treści są również mapy poszczególnych teatrów działań wojennych, na których wyszczególniono ważniejsze miasta i twierdze, oraz samych bitew.
Jedynym zarzutem, jaki można postawić autorowi, jest niedostateczne moim zdaniem przedstawienie tła politycznego opisywanych wydarzeń, a zwłaszcza problemów wewnętrznych cesarstwa. Zdaję sobie sprawę, że tym zagadnieniom można by poświęcić osobną pracę, ale niekiedy taki opis wydaje się konieczny zwłaszcza dla początkującego czytelnika, który sięgając po niniejszą książkę, z pewnością nie uzyska odpowiedzi na pytanie, dlaczego w połowie XI w. doszło do ogólnego kryzysu systemu wprowadzonego ledwie kilka dekad wcześniej przez Bazylego II. Jest to jednak jedyny minus tej znakomitej pracy.
Powyższy zarzut nie umniejsza w żaden sposób wysoce pozytywnej oceny całości pracy. Czytelnik otrzymuje bowiem kompleksowy opis bizantyjskiej sztuki wojennej w okresie VI – XII wieku. Johnowi Haldonowi udało się ukazać ewolucję armii bizantyńskiej w zakresie taktyki, organizacji i uzbrojenia, a także ocenić jej efektywność w poszczególnych okresach, ilustrując ją przykładami rozegranych bitew. Wszystko to w połączeniu ze wspaniałym językiem sprawia, iż książka jest bezspornie warta polecenia.
