Kate Brown – „Czarnobyl. Instrukcje przetrwania” – recenzja i ocena
Kate Brown – „Czarnobyl. Instrukcje przetrwania” – recenzja i ocena
Katastrofa w Czarnobylu jest najbardziej jaskrawym przykładem ułomności człowieka wobec potęgi, jaką kryje w sobie energia jądrowa. Ogrom tragedii i jej wpływ na życie mieszkańców bloku wschodniego okazał się jednym z ostatnich gwoździ do trumny upadającego ZSRS. Potężne zaniedbania, manipulacje, a także obojętność na życie i zdrowie ludzi dotkniętych chorobą popromienną lub mieszkających na skażonych ziemiach, nie znajdują żadnego wytłumaczenia. Po latach staje się jednak jasne, że demokratyczne państwa cywilizacji zachodniej miały swój, równie cyniczny, interes w kreowaniu łagodnej narracji wokół skutków katastrofy. Kate Brown patrzy na zagadnienie z nietypowej perspektywy, proponując uczciwą i ciekawą narrację.
Autorka książki jest profesorem historii na Uniwersytecie Maryland. Warto podkreślić jej dotychczasowy dorobek naukowy i literacki, a zwłaszcza bardzo dobrze przyjętą książkę „Plutopia. Atomowe miasta i nieznane katastrofy nuklearne”. Nie jest to zatem pierwszy raz, kiedy Kate Brown podejmuje temat społeczności, które zamieszkują tereny dotknięte tragicznymi wydarzeniami. Nie jest to także jej pierwsza podróż w kierunku Europy Wschodniej, co widać w dość swobodnym poruszaniu się w meandrach postkomunistycznych państw. Z pewnością nie bez znaczenia pozostaje tu znajomość języków i lokalnych kodów kulturowych.
Wykazując się szczególną empatią połączoną z naukową dociekliwością, doświadczeniem i zacięciem badawczym Autorka dociera do ludzi i materiałów, które nie są powszechnie znane. Punktem wyjścia do całej historii jest tytułowa instrukcja przetrwania, którą trzy miesiące po awarii elektrowni w Czarnobylu otrzymali mieszkańcy okolicznych wsi. Instrukcja pełna jest sprzeczności, niejasności i mglistych zapewnień o bezpieczeństwie, które nie jest jednak bezwarunkowe. W kolejnych rozdziałach książki Autorka porusza zagadnienia pokrzywdzonych likwidatorów i mieszkańców okolicznych wsi, a także reakcji służb i państwa na tragedię. Z publikacji jasno wynika, że próba ratowania sytuacji natknęła się na mur w postaci ludzkiej chciwości. Nieposkromiona pazerność pchnęła ludzi do garbowania skór skażonych zwierząt czy sprzedaży kiełbasy, w której szalała cała tablica Mendelejewa. Czytelnik odkrywa historię nie tylko z akt kijowskich archiwów, ale także z bezpośrednich relacji świadków historii. Pozwala to na przyjęcie nowej perspektywy, a także poznanie spojrzenia amerykańskiej badaczki na sowiecką historię.
Autorka doskonale rozumie realia i klimat krajów bloku wschodniego. Najbardziej zaskakuje niesamowite wyczucie, z jakim potrafi analizować sposób myślenia partyjnych notabli zasiadających na ważnych stanowiskach w Moskwie. Słowa uznania należą się tym bardziej, że we wcześniejszym rozdziale empatycznie i zarazem w pełni fachowo opowiedziana jest historia jednej z ewakuowanych mieszkanek Prypeci. Zrozumieć ten pogmatwany świat zawiłych relacji na linii KPZR – Ofiary Czarnobyla – reszta świata to prawdziwa sztuka. Autorka dobrze udokumentowała historię okolic czarnobylskiej strefy wykluczenia. Wydarzenia od czasów wielkiego głodu i II wojny światowej, przez katastrofę z 1986 roku aż po współczesność poznajemy z perspektywy niemal stuletniej mieszkanki wsi Nedanczyczi.
To ważna publikacja. Niewyobrażalne wydaje się, że po tylu latach wciąż można dotrzeć do nowych dokumentów, a już w zasadzie niewytłumaczalne jest, że udało się to amerykańskiej profesor, która porusza się po archiwach byłego bloku wschodniego z taką samą gracją jak po korytarzach macierzystego Uniwersytetu Maryland. Na pochwałę zasługuje także doskonała praca tłumacza i redakcji.
W książce zabrakło zdjęć dokumentujących spotkania, a także skanów bardzo licznie i ciekawie cytowanych archiwaliów. Nie są to jednak poważne braki, które znacznie wpłynęłyby na ocenę publikacji.
Książkę czyta się z zapartym tchem i pełnym zaangażowaniem, chociaż nie jest to raczej lektura dla każdego. Polecam przede wszystkim osobom, dla których Czarnobyl jest przedmiotem badań.
