Kiedy głos ludzi naprawdę miał znaczenie: referenda, które zmieniły świat
Zobacz także:
- Referendum czerwcowe i wybory styczniowe: pozór legitymacji [Nieskończenie Niepodległa]
- Referendum nad Konstytucją 3 maja
Słowo „referendum” pochodzi z łacińskiego „refero”, oznaczającego referować, przedstawiać coś do oceny, bądź opiniować. Stanowi przykład demokracji bezpośredniej. To nic innego jak głosowanie powszechne, w którym może wziąć udział każdy obywatel posiadający prawa wyborcze, a swym zasięgiem może ono obejmować całe państwo lub jego część (np. województwo, gminę).
Celem przeprowadzenia referendum jest podjęcie wiążącej decyzji w poddanej pod rozstrzygnięcie sprawie, która zastępuje decyzję organu państwowego lub obligujące organy państwowe do jej implementacji. Wynik referendum może mieć charakter wiążący lub niewiążący, w zależności od przepisów konstytucyjnych lub ustawowych danego kraju.
Mając na uwadze przedmiot głosowania, możemy wymienić m.in.:
- referendum konstytucyjne – dotyczące zatwierdzenia nowej ustawy zasadniczej bądź jej zmiany; referendum ustawodawcze, w którym obywatele głosują za przyjęciem bądź odrzuceniem ustawy lub projektu ustawy;
- referendum problemowe zwane również administracyjnym, którego celem jest rozstrzygnięcie określonego problemu o istotnym znaczeniu (np. budowa drogi); ̛
- referendum arbitrażowe – mające na celu rozstrzygniecie określonego sporu pomiędzy organami państwa.
Jeżeli chodzi o konieczność przeprowadzenia, to funkcjonuje referendum obligatoryjne, obowiązkowe oraz referendum fakultatywne. Natomiast rozpatrując kwestię czasu przeprowadzenia, wyróżniamy referendum ante legem (cząstkowe lub wstępne), które poprzedza uchwalenie lub złożenie określonego aktu prawnego, a także referendum post legem (ratyfikacyjne), przeprowadzane po uchwaleniu danego aktu prawnego przez parlament. Jeżeli z kolei chodzi o sposób sformułowania pytania referendalnego, to należy wskazać referendum aprobatywne – przyjmujące, a także referendum derogacyjne – odrzucające. Pod względem mocy wiążącej głosowania, wyróżniamy: referendum opiniodawcze (konsultacyjne), referendum stanowiące (rozstrzygającym), mające dużą moc, bowiem podjęte przez obywateli decyzji są wówczas wiążące dla władz państwowych.
Referenda, czyli ważny głos obywateli
Poniżej prezentujemy subiektywny wybór referendów, które miały wpływ na losy mieszkańców wskazanych krajów.
Referendum w sprawie zniesienia apartheidu w Republice Południowej Afryki
Korzenie apartheidu – ideologii głoszącej konieczność osobnego rozwoju różnych ras – sięgają w Republice Południowej Afryki 1948 roku. Do władzy w tym kraju doszła wówczas nacjonalistyczna Partia Narodowa, która za pomocą przeróżnych restrykcji i przepisów stworzyła podstawy prawne apartheidu w RPA. Już w 1949 roku zabroniła zawierania mieszanych małżeństw, rok później rozszerzyła ten zakaz na kontakty seksualne przedstawicieli różnych ras. Całe społeczeństwo podzielone zostało wobec klucza rasowego i na tej podstawie dopuszczane było – lub nie – do wykonywania określonych zawodów, mieszkania w poszczególnych regionach czy partycypacji w życiu politycznym.
Chociaż Zgromadzenie Ogólne ONZ już w 1966 roku potępiło apartheid, uznając go zbrodnię przeciwko ludzkości, w RPA utrzymał się on aż do lat 90. XX wieku. Pod wpływem nacisku organizacji międzynarodowych i części państw demokratycznych pojawił się impuls do zmian. Pierwszy krok milowy w tej kwestii wykonał Frederik Willem de Klerk – ówczesny prezydent RPA – w przemówieniu otwierającym parlament. Ogłosił wówczas zniesienie zakazu działania partii opozycyjnych i zwolnienie Nelsona Mandeli po 27 latach z więzienia.
Zapowiedział również, że w kraju zostanie zorganizowane referendum dla białego elektoratu, mające rozstrzygnąć zasadność kontynuowania procesu reform zmierzających m.in. do zniesienia apartheidu. Zadeklarował, że jeśli obywatele RPA opowiedzą się za zmianami, będą one kontynuowane w szybkim tempie, jeśli nie – on i jego rząd podadzą się do dymisji i wezwą do zorganizowania nowych wyborów parlamentarnych.
Do głosowania doszło 2 lutego 1990 roku. Wyborcy zobaczyli na karcie referendalnej następujące pytanie: „czy popiera Pan/Pani kontynuację procesu reform, który Prezydent Państwa rozpoczął 2 lutego 1990 roku i którego celem jest uchwalenie nowej konstytucji w drodze negocjacji?”. W referendum wzięło udział 86 proc. uprawnionych do tego wyborców. Ponad 1,9 milionów osób – 68,73 proc.– zagłosowało na „tak”. Odpowiedź „nie” wybrało ponad 875 tysięcy głosujących – 31,27 proc..
Choć niektóre prawicowe ugrupowania podważały wynik referendum – krytykując fakt, że głos w nim mieli jedynie biali wyborcy, oskarżając rząd o nieprawidłowości czy mówiąc o zagranicznej interwencji w głosowanie – ostatecznie stanowiło ono kamień milowy na drodze do zniesienia segregacji rasowej. „Dziś zamknęliśmy księgę apartheidu” – ogłosił de Klerk dzień po referendum. W 1994 roku odbyły się pierwsze wybory prezydenckie, w których można było brać udział bez względu na kolor skóry. Wygrał je Nelson Mandela, zostając pierwszym czarnoskórym prezydentem RPA.
Referendum w Liechtensteinie – wielka sprawa małego księstwa
Kiedy po referendum z 1971 roku Szwajcaria zalegalizowała prawa wyborcze kobiet na szczeblu federalnym, Księstwo Liechtensteinu pozostało ostatnim państwem europejskim, który odmawiał przyznania kobietom praw wyborczych. Kwestia równouprawnienia była głośnym tematem społecznym i medialnym w Liechtensteinie już od lat 50. XX wieku. Mimo zaangażowania głównych sił politycznych i poparcia mediów, referenda z lat 1968, 1971 i 1973 (tylko w pierwszym kobiety mogły oddawać głos) kończyły się uniemożliwieniem kobietom głosowania. Mimo niekorzystnych wyników referendów prawa wyborcze przyznawano kobietom na poziomie prawa lokalnego. Od 1976 r. kobiety posiadały prawo głosu w stołecznym Vaduz.
Przełom nastąpił 1 lipca 1984 roku, kiedy męski elektorat opowiedział się za przyznaniem praw wyborczych kobietom w referendum stosunkiem głosów 2370 do 2251 przy frekwencji wynoszącej 86 proc. W 1986 roku obywatelki Liechtensteinu pierwszy raz zagłosowały w wyborach powszechnych.
Brexit i zmiana granic Unii Europejskiej
Jednym z najmocniej komentowanych referendów było to w sprawie Brexitu, czyli wyjścia Wielkiej Brytanii z Unii Europejskiej, które odbyło się w 2016 roku. 51,9 proc. respondentów zagłosowało za wyjściem, a 48,1 proc. przeciw. Frekwencja wyniosła ponad 72 proc. W jego efekcie Wielka Brytania opuściła UE w 2020 roku, co miało ogromny wpływ na politykę, gospodarkę i stosunki międzynarodowe. Przypomnijmy, że 29 marca 2017 roku premier Theresa May uruchomiła artykuł 50 Traktatu o Unii Europejskiej, rozpoczynając formalnie procedurę wyjścia, a 31 stycznia 2020 roku Wielka Brytania oficjalnie opuściła Unię Europejską.
Należy dodać, że nie było to pierwsze referendum w sprawie europejskiej przyszłości Wielkiej Brytanii. Pierwsze z nich miało miejsce 5 czerwca 1975 roku, czyli zaledwie po 2,5 roku po wstąpieniu Wielkiej Brytanii do EWG.
Referendum w Rwandzie i koniec ery kolonializmu
Mieszkańcy Rwandy wielokrotnie uczestniczyli w referendach. W 1961 roku zdecydowali o zniesieniu monarchii (referendum narzucone przez ONZ) i przekształceniu kraju w republikę, a rok później proklamowano niepodległość. Wyniki były jasne i wskazywały na przytłaczające poparcie dla republiki. Był to przełom w dziejach najnowszych Rwandy i zarazem symboliczny koniec ery kolonializmu belgijskiego i wprowadzenie republikańskiego porządku.
Na początku lat 70. w wyniku wewnętrznych tarć i konfliktu na tle etnicznym generał Juvénal Habyarimana przeprowadził bezkrwawy zamach stanu, zawieszając działalność parlamentu i partii politycznych. Natomiast w wyniku referendum przeprowadzonego w 1978 roku przywrócono nie tylko rządy cywilne, ale i urząd prezydenta oraz parlament, a także wprowadzono system jednopartyjny.
To jednak nie koniec historii sięgania po tę formę demokracji bezpośredniej. 26 maja 2003 roku przeprowadzono jeszcze referendum konstytucyjne w Rwandzie. Ustalono wówczas m.in. że prezydent może sprawować władzę w ramach dwóch 7-letnich kadencji, opowiedziano się za republiką prezydencką z dwuizbowym parlamentem i zakazano podżegania do nienawiści rasowej.
Kolejne referendum konstytucyjne odbyło się w 2015 roku. Dotyczyło zniesienia ograniczenia liczby kadencji prezydenckich, a krytykowane było jako niedemokratyczne. Mieszkańcy Rwandy zdecydowali wówczas o przedłużeniu kadencji prezydenta Paula Kagame do 2034 roku. Jak podano, 98,3 proc. respondentów opowiedziało się za zmianą konstytucji.
Referendum konstytucyjne a sprawa monarchii we Włoszech
Czasy włoskiej monarchii to temat odległy. Rządy króla zostały zakończone w 1945 roku. W efekcie przeprowadzonego w czerwcu 1946 roku referendum obywatele zagłosowali za zniesieniem monarchii i proklamowaniem republiki, ale losy referendum ważyły się do samego końca. Ostatecznie 54,3 proc. mieszkańców opowiedziało się za republiką, a 45,7 proc. za monarchią. Finalnie zwyciężyli sympatycy republiki. Niewielką przewagą głosów zdecydowano o końcu monarchii Sabaudzkiej i początku republikańskiej Italii. Było to też pierwsze powszechne głosowanie we Włoszech z udziałem kobiet. Z kolei konstytucję Republiki Włoskiej uchwalono 22 grudnia 1947 roku.
Referendum w Australii, czyli sprawa rdzennych mieszkańców
W 1967 roku w Australii zorganizowano referendum, podczas którego obywatele mieli wyrazić swoje zdanie na temat włączenia Aborygenów do spisu powszechnego i umożliwienie federalnemu rządowi tworzenia praw dotyczących ludności rdzennej. Do tej pory Aborygeni i mieszkańcy Cieśniny Torresa byli traktowani jak obywatele drugiej kategorii. Wyniki jasno pokazywało potrzebę zmian. Aż 90,77 proc. respondentów było za zmianą. Tym samym społeczeństwo australijskie dokonało historycznego kroku w stronę równości praw dla ludności rdzennej Australii.
Referendum konstytucyjne w Chile
W 2022 roku w Chile mieszkańcy głosowali na temat przyjęcie nowej konstytucji, a wydarzenia rozgrywające się w tym kraju śledziły media na całym świecie. To pokłosie wydarzeń z 2019 roku, kiedy w kraju miały miejsce liczne protesty dotyczące nierówności, wysokich kosztów utrzymania i żądań nowej konstytucji, która miałaby zastąpić tę uchwaloną za czasów dyktatury Pinocheta z 1980 roku.
W efekcie 62 proc. respondentów opowiedziało się przeciwko, a jedynie 38 proc. było za wprowadzeniem reform. W efekcie odrzucono projekt nowej konstytucji, a to z kolei przełożyło się na przedłużenie procesu reform w kraju.
Chilijczycy mają spore tradycje na polu przeprowadzania referendów. Warto przypomnieć, że w 1988 roku pytano obywateli, czy Augusto Pinochet powinien pozostać prezydentem przez kolejne 8 lat. 56 proc. głosujących było przeciwko. W wyniku referendum zadecydowano o początku procesu demokratyzacji Chile i zakończenie dyktatury wojskowej.
Katalonia i sprawa niepodległości od Hiszpanii
Głośnym było też referendum niepodległościowe w Katalonii, które miało miejsce w 2017 roku. Sprawa była dyskutowana od lat i budziła wiele kontrowersji. W końcu Katalończycy zdecydowali się na wykonanie kroku w stronę zyskania niepodległości. Frekwencja była niska, a rząd Hiszpanii nie sprzyjał inicjatorom przedsięwzięcia. Nie uznał też wyników. Podczas przeprowadzonego referendum aż 92 proc. głosujących opowiedziało się za niepodległością. Referendum to skutkowało silnym kryzysem konstytucyjnym w Hiszpanii oraz aresztowaniem liderów katalońskich.
Referendum w sprawie niepodległości Sudanu Południowego
W dziejach najnowszych były i takie referenda, które doprowadziły do powstania niepodległych państw. Taka sytuacja miała miejsce w przypadku Sudanu Południowego. W 2011 roku jego mieszkańcy zagłosowali niemal jednomyślnie za niepodległością. 98,83 proc. respondentów opowiedziało się za uniezależnieniem się od Sudanu. Skutkowało to powstaniem najmłodszego państwa na świecie – Sudanu Południowego. Wspomniane referendum stanowiło efekt ustaleń podjętych w 2005 roku po zakończeniu ponad dwudziestoletniej wojny domowej w Sudanie.
Referendum w sprawie niepodległości Timoru Wschodniego
Analogiczna sytuacja jak w przypadku Sudanu Południowego miała miejsce w Timorze Wschodnim, który w wyniku przeprowadzonego 30 sierpnia 1999 roku referendum zyskał niepodległość i autonomię od Indonezji, bowiem aż 78,5 proc. respondentów zagłosowało za niepodległością. W efekcie marzenia głosujących zrealizowano w 2002 roku, kiedy Timor Wschodni uzyskał niepodległość.
Bibliografia:
- Beattie D., Liechtenstein: A Modern History, London 2004.
- 20 Years Women's Suffrage - a critical Appraisal, Liechtenstein Intitut, [dostęp:19.03.2025].
- AROUND THE WORLD; Liechtenstein Women Win Right to Vote, New York Times 1984.
- Kraft S., De Klerk’s Question for Whites: ‘Do You Support Reform?’: South Africa: President unveils wording of referendum that poses a make-or-break test for his government, www.latimes.com/archives/la-xpm-1992-02-25-mn-2654-story.html [dostęp: 16.03.2025 r.]
- Ottaway M., South Africa After the Referendum, „CSIS Africa Notes”, nr 135, 1992.
- The 1992 Whites only referendum ‘For’ or ‘Against’ a negotiated constitution, www.sahistory.org.za/article/1992-whites-only-referendum-or-against-negotiated-constitution [dostęp: 16.03.2025 r.]
- Zarys instytucji referendum jako formy demokracji bezpośredniej. Referendum ogólnokrajowe w Polsce, Kancelaria Senatu 2013 [online:] www.senat.gov.pl.
- Paul Kagame's third term: Rwanda referendum on 18 December [online:] www.bbc.com.
- www.electionguide.org.
- Rwanda's new king named – a father of two living on an estate near Manchester [online:] www.theguardian.com.
- www.aiatsis.gov.au.
- Mateusz Mazzini, Chilijczycy odrzucili nową konstytucję. Co poszło nie tak? [online:] www.polityka.pl
