Konstytucja nihil novi: fundament ustroju I RP?
Nihil novi sine communi consensu, czyli nic nowego bez powszechnej zgody. Konstytucja uchwalona w kościele farnym pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela w Radomiu zakazywała królowi wydawania kolejnych ustaw bez zgody sejmu złożonego z izby poselskiej oraz senatu. Król od tej pory mógł samodzielnie orzekać w sprawach miast królewskich, edukacji, wyznania, lenn, chłopów, królewszczyzny i Żydów. O każdej innej, newralgicznej dla państwa sprawie, decydowano wspólnie.
Geneza Konstytucji nihil novi
Postanowienia Konstytucji nihil novi mogły przyczynić się do ostatecznego efektu ewolucji państwa w kierunku ustroju monarchii parlamentarnej, który to proces rozpoczął się w 1374 roku. W tym czasie brak męskiego potomka zmusił króla Ludwika Węgierskiego do wydania przywileju koszyckiego. Miał on zagwarantować miejsce na polskim tronie jednej z jego córek. W zamian szlachta została zwolniona z większości podatków. Wyjątkiem było świadczenie 2 groszy rocznie z łanu chłopskiego. Od tego momentu król pragnąc nałożyć nowe podatki, musiał zabiegać o zgodę całego stanu szlacheckiego.
Kwestia sukcesji po Władysławie Jagielle stanowiła kolejną okazję do uzyskania przez szlachtę nowych przywilejów. Po śmierci Jadwigi Andegaweńskiej, która była właściwym królem Polski, Jagiełło oraz jego przyszłe potomstwo nie posiadali żadnych praw do tronu. Prawowita następczyni, czyli jego córka z pierwszego małżeństwa – Elżbieta Bonifacja zmarła jako noworodek 13 lipca 1399 roku. Pragnąc zdobyć prawa dynastyczne, Jagiełło postanowił wydać kolejne przywileje. W 1422 roku pod Czerwińskiem, w czasie wojny z zakonem krzyżackim, szlachta uzyskała pierwszy z nich. Dotyczył on zakazu konfiskaty majątków bez wcześniejszego wyroku sądowego. Następnie w 1430 roku przywilej został rozszerzony o gwarancję nietykalności osobistej bez wyroku sądowego. Ujęto go w łacińską sentencję: neminem captivabimus nisi iure victum, czyli „nikogo nie uwięzimy bez wyroku sądowego”.
W trakcie wojny trzynastoletniej z zakonem krzyżackim (1454–1466), szlachta po raz kolejny nie miała oporów, aby wykorzystać trudne położenie króla. Kazimierz Jagiellończyk pragnął za wszelką cenę zwyciężyć, dlatego musiał zjednać sobie szlachtę. Wydał więc w 1454 roku przywileje cerekwicko-nieszawskie. Na ich mocy król zobowiązał się nie stanowić nowych praw, nie nakładać nowych podatków oraz nie zwoływać pospolitego ruszenia bez wcześniejszej zgody szlacheckich sejmików ziemskich.
Konsekwencje tego przywileju przyczyniły się do ukształtowania instytucji sejmu. Czas oczekiwania na decyzje poszczególnych sejmików w fundamentalnych dla państwa sprawach był stanowczo za długi. Z tego powodu król Jan Olbracht postanowił zgromadzić przedstawicieli szlachty w jednym miejscu. W 1493 roku władca zwołał zjazd w Piotrkowie, na który oprócz dostojników państwowych, zaprosił również szlachtę. Na miejscu wstawili się reprezentanci województw z całego państwa, którzy wcześniej zostali wybrani przez lokalne sejmiki.
Zjazd w Piotrkowie uznaje się za pierwszy sejm walny w historii Polski. W 1496 roku odbyło się kolejne posiedzenie w Piotrkowie. Tym razem szlachta w zamian za zwołanie pospolitego ruszenia zażądała przywilejów. Statut piotrkowski zapewniał ziemianom ograniczenie wychodźstwa chłopów ze wsi – od tej pory tylko jeden syn chłopski mógł opuścić wieś na podstawie „listu wyzwoleńczego” od pana feudalnego. Mieszczanom z kolei zabraniał posiadania dóbr ziemskich, a godności biskupów i kanoników zostały zastrzeżone wyłącznie dla szlachty. Od schyłku XV wieku instytucja sejmu zaczęła pełnić zasadniczą rolę, czego ostatecznym dopełnieniem stało się wprowadzenie Konstytucji nihil novi w 1505 roku.
Okoliczności uchwalenia Konstytucji nihil novi oraz jej postanowienia
Aleksander Jagiellończyk zasiadł na polskim tronie 3 października 1501 roku, ale w zamian za koronę musiał zrewanżować się możnowładcom przywilejami. Jeszcze w tym samym miesiącu, 25 października, zostały one wydane w Mielniku. Wprowadzały rządy senatu, w którego skład wchodzili przedstawiciele największych rodów w państwie. Zgodnie z mielnickimi postulatami każda nominacja na senatora odbywałaby się zgodnie z hierarchią zajmowanych urzędów, a nowi kandydaci na to stanowisko mieliby być powoływani za zgodą reszty członków gremium. Ponadto senat uzyskał również zwierzchność nad najwyższą władzą sądowniczą. Przywilej mielnicki zwyczajnie przyczynił się do wprowadzenia rządów oligarchicznych w Koronie. Ograniczał władzę króla, ale co gorsza dla szlachty, także władzę izby poselskiej. Nowy porządek wywołał negatywne reakcje wśród warstwy szlacheckiej i stał się bodźcem do uchwalenia Konstytucji nihil novi.
Rządy oligarchiczne wzbudzały powszechny sprzeciw ziemiaństwa. Szlachta wielkopolska pod przewodnictwem Ambrożego Pampowskiego jako pierwsza wystąpiła przeciwko jawnej niesprawiedliwości. W rezultacie w 1504 roku sejm przyjął ustawę zakazującą zastawiania królewszczyzny, jej sprzedaży lub nadawania bez zgody posłów. Prawo to zostało wymierzone przede wszystkim w wielkie rody, które były głównymi beneficjentami ziemskimi. Ponadto sejm zakazał łączenia kilku urzędów w jednym ręku.
Polecamy e-book Sebastiana Adamkiewicza „Zrozumieć Polskę szlachecką”
Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!
Ostateczna próba zażegnania państwowego kryzysu rozegrała się podczas obrad sejmu w Radomiu. 30 maja 1505 roku została uchwalona ustawa, która przeszła do historii jako Konstytucja nihil novi. Określała ona skład sejmu oraz zakres jego władzy. W ten sposób sejm uzyskał najwyższą władzę w kraju. Od tej pory był on instytucją składającą się z króla, izby poselskiej oraz senatu. Bez jego zgody nie można było podjąć żadnej ważnej decyzji związanej z rządami nad państwem. Warto przytoczyć jej najważniejszy ustęp:
Ponieważ prawa ogólne i ustawy publiczne dotyczą nie pojedynczego człowieka, ale ogółu narodu, przeto na tym walnym sejmie radomskim wraz ze wszystkimi Królestwa naszego prałatami, radami, i posłami ziemskimi za słuszne i sprawiedliwe uznaliśmy jakoż postanowiliśmy, iż odtąd na potomne czasy nic nowego stanowionym być nie ma przez nas i naszych następców bez wspólnego zezwolenia senatorów i posłów ziemskich, co by było z ujmą i ku ciążeniu Rzeczypospolitej oraz ze szkodą i krzywdą czyjąkolwiek, tudzież zmierzało ku zmianie prawa pospolitego i wolności publicznej.
Ustawa zakończyła proces kształtowania się tzw. monarchii mieszanej, na którą składały się trzy elementy: demokracja szlachecka, oligarchia magnacka oraz monarchia.
Konstytucja nihil novi: ocena i znaczenie
Konstytucja nihil novi stanowiła fundament ustroju politycznego Rzeczpospolitej, zamykając tym samym proces formowania się demokracji szlacheckiej. Jej rangę dodatkowo podkreślają historycy, m.in. prof. Mariusz Markiewicz:
Konstytucja ta ma zasadnicze znaczenie w historii ustroju państwa polskiego, a wielu historyków uważa, że zamyka ona wieki średnie i otwiera epokę nowożytną, dla której zasadnicze znaczenie ma pierwszoplanowa rola sejmu. Ostatecznie ukonstytuował się wówczas, posiadający suwerenną władzę w państwie, sejm złożony z trzech stanów – króla, senatu i posłów szlacheckich. Program oligarchiczny opisany w przywileju mielnickim odszedł wraz z tą Konstytucją w zapomnienie, a pozycja izby poselskiej została ugruntowana.
Jak należy zatem ocenić Konstytucję nihil novi? Jedną z opinii przedstawił prof. Andrzej Nowak:
Konstytucja nihil novi, uchwalona 30 maja, była ustawą zasadniczą, która przetrwała blisko trzy wieki, przez co najmniej połowę tego okresu zapewniając sprawne funkcjonowanie wolnej Rzeczypospolitej. Dlatego to chyba raczej tę konstytucję powinniśmy świętować – 30 maja 1505 roku – bardziej niż, także pod pewnymi względami chwalebną, ale jakże krótkotrwałą w działaniu Konstytucję 3 maja roku 1791. I z wdzięcznością powinniśmy wspominać tych, którzy uchwalili radomską konstytucję: od króla Aleksandra i jego zaufanego kanclerza Łaskiego poczynając, przez tak również czynnych w tym okresie statystów, jak Łukasz Watzenrode czy podskarbi koronny Jakub Szydłowiecki (łącznie w Radomiu było 52 senatorów) aż po skromnych posłów ziemi rawskiej czy sochaczewskiej.
Konstytucja nihil novi wprowadziła w Koronie ustrój wolnościowy, bazujący na władzy wspólnoty politycznej obywateli dzielonej z monarchią. Nihil novi opierała się na zasadzie rządów prawa, a nie arbitralnej władzy króla. Nowy porządek zabezpieczał również podstawowe swobody obywatelskie szlachty, takie jak choćby nietykalność osobista oraz majątkowa, ale i wolność myśli, przekonań oraz wyznania. Prawdopodobnie gdyby nie rozbiory, to prawa obywatelskie uzyskałyby również inne grupy społeczne. Świadczyły o tym postulaty Konstytucji 3 maja z 1791 roku. Wprowadzała ona częściowe równouprawnienie mieszczan z miast królewskich i gwarantowała opiekę chłopom.
Paraliż ustrojowy, do którego w dużym stopniu przyczyniła się zasada liberum veto, zaprzepaścił tę szansę. Notoryczne zrywanie obrad sejmu nie zadecydowało jednak o ostatecznym upadku Rzeczpospolitej. Innym powodem klęski mogły być „narodziny” Królestwa Prus na przełomie XVII i XVIII wieku. Rzeczpospolita dopuściła do zaistnienia państwa, które następnie doprowadziło do jej rozpadu. Bez udziału Prus być może nie doszłoby do rozbiorów. Rosja nie byłaby w stanie wchłonąć całego terytorium Rzeczpospolitej Obojga Narodów, natomiast kierunek ekspansji Austrii był zupełnie inny. Stała się ona uczestnikiem tego procederu tylko po to, aby nie dopuścić do wzmocnienia Prus, swojego największego rywala w walce o wpływy w Niemczech.
Istnieją głosy, które upatrują w uchwaleniu Konstytucji nihil novi przyczyn upadku Rzeczpospolitej. Na jej podstawie wykształciła się monarchia parlamentarna. Z kolei ziemie, które do tej pory wolały zachować autonomię, dzięki Konstytucji nihil novi zaczęły skupiać się na wspólnym interesie państwa. Trudno więc postrzegać wprowadzenie Konstytucji nihil novi jako wydarzenia negatywnego dla Polski, a przyczyn rozbiorów należy doszukiwać się w zupełnie innych epizodach historii.
Bibliografia:
- Borkowska Urszula, Dynastia Jagiellonów w Polsce, wyd. PWN, Warszawa 2011.
- Markiewicz Mariusz, Historia Polski 1492-1795, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2004.
- Nowak Andrzej, Dzieje Polski. 1468–1572:trudny złoty wiek, T. 4, Biały Kruk, Kraków 2019.
- Papée Fryderyk, Aleksander Jagiellończyk, wyd. Polska Akademia Umiejętności, Kraków 1949.
Redakcja: Natalia Stawarz
