Krzysztof Tarka – „Emigranci na celowniku. Władze Polski Ludowej wobec wychodźstwa” – recenzja i ocena

Po zakończeniu II wojny światowej komuniści uważali emigrację polityczną za poważne zagrożenie, które należało przede wszystkim ośmieszyć, a nawet skompromitować w oczach rodaków i pozostałej części emigracji. Książka Emigranci na celowniku. Władze Polski Ludowej wobec wychodźstwa to zbiór artykułów stanowiących spójną całość, które są wynikiem kilkuletnich studiów Krzysztofa Tarki nad historią emigracji po II wojnie światowej.

Krzysztof Tarka to profesor nauk historycznych, kierownik Katedry Historii Najnowszej w Instytucie Uniwersytetu Opolskiego oraz członek Polskiej Akademii Nauk. Jego zainteresowania badawcze skupiają się na polskiej emigracji politycznej po II wojnie światowej, mniejszościach narodowych w PRL, stosunkach polsko-litewskich oraz Armii Krajowej na Wileńszczyźnie. Ponadto opublikował on ponad 250 artykułów naukowych, popularnonaukowych oraz recenzji.

Książka składa się z szesnastu artykułów zgrupowanych w trzech rozdziałach. Pierwszy poświęcony jest życiu generałów, którzy schronili się w Wielkiej Brytanii (chodzi o Władysława Andersa, Stanisława Maczka, Władysława Sikorskiego oraz Tadeusza Koyera, który przebywał po wojnie w Montrealu). Swoje badania autor oparł na dokumentach źródłowych, archiwach Instytutu Pamięci Narodowej oraz publikacjach w prasie i innych źródłach. Kwerendy biblioteczne przeprowadzone przez autora dały niezwykle fascynujący wynik.

W kolejnych podrozdziałach poświęconych wymienionym postaciom autor szczegółowo omówił sposób i metody rozpracowania operacyjnego przez władze PRL. W przypadku W. Andersa sprawa nosiła kryptonim „watażka”, a generała oceniono jak sztandarową postać wrogiej emigracji oraz uznano, że każda akcja na emigracji jest przez niego akceptowana. To, co niezwykle interesujące w publikacji, to szczegółowo opisane metody, jakie podejmowały władze PRL, aby skusić byłych żołnierzy do powrotu do kraju. W ten sposób planowano wciągnąć w polityczne intrygi władz PRL m.in. gen. S. Maczka. Podrozdział dotyczący gen. Sikorskiego autor zatytułował Rozgrywka nad trumną, ponieważ od początku trwały „negocjacje” nad przeniesieniem zwłok generała do Polski. Ale nawet po upadku PRL, już w wolnej Polsce, sprawa powrotu ciała Sikorskiego do kraju nie odbyła się bez zgrzytów politycznych. Zwłaszcza że gen. Sikorski został ostatecznie pochowany w krypcie katedry na Wawelu 17 września 1993 r., a więc (o ironio!) w kolejną rocznicę najazdu Armii Czerwonej na Polskę i w ostatni dzień kampanii wyborczej do parlamentu, w której czynny udział brał prezydent Lech Wałęsa jako animator BBWR.

Niezwykle interesującą kwestią jest prześledzenie i opisanie przez autora sprawy Tadeusza Koyera, który podczas podróży do Polski został aresztowany za zamordowanie ponad 10 osób. Polonia kanadyjska stanęła murem w obronie Koyera, co ostatecznie zmusiło władze w Ottawie do podjęcia odpowiednich kroków dyplomatycznych. Jest to jedna z najciekawszych części publikacji.

Drugi rozdział dotyczy tzw. „reakcyjnej” emigracji politycznej. Przedstawia on sylwetki osób, które aktywnie działały w różnych organizacjach emigracyjnych. Autor przedstawił takie postacie jak: Kazimierz Okulicz, Kazimierz Sabbat, Wojciech Wasiutyński, Tadeusz Żenczykowski, Paweł Zaremba oraz kapelan Tadeusz Kirschke. W podrozdziałach przedstawiono metody zwerbowania tych osób w celu przekazywania niezbędnych informacji władzom PRL.

Ostatni rozdział Między emigracją a krajem wydaje się najmniej spójny z pozostałymi częściami. Opisano tu m.in. Bolesława Taborskiego – poetę i publicystę, autora programowo-dyskusyjnego artykułu Moralne prawo, w którym kwestionował on moralne prawo emigracyjnych ugrupowań do reprezentowania narodu i przemawiania w jego imieniu. Pośród innych osób, którym autor poświęcił podrozdziały, znajdują się m.in.: Jan M. Ciechanowski, Konrad Sienkiewicz, Tadeusz Borowicz, Marian E. Rojek oraz Adam Bromke. Pomimo że historie osób, które władze PRL próbowały zwerbować dla swoich celów, są niezwykle zajmujące, to jednak autor nie tłumaczy, według jakiego klucza zostały one wybrane, choć miał pełne prawo do swobodnego wyboru treści.

W każdym podrozdziale autor zamieścił zdjęcia opisywanych osób oraz skany raportów dotyczących rozmów werbunkowych, doniesień agenturalnych czy różnego rodzaju notatek, co stanowi bardzo dobre uzupełnienie tego, co autor wyjaśnia w tekście. Ponadto książka została wzbogacona o obszerną bibliografię oraz indeks osób.

Reasumując, pozycja Emigranci na celowniku. Władze Polski Ludowej wobec wychodźstwa to lektura nie tylko dla historyków, ale również dla laików, a przede wszystkim dla tych, którzy chcą nie tylko rozwijać swoją wyobraźnię, lecz także dowiedzieć się czegoś ciekawego. To odpowiednia książka na podróż oraz do poduszki, w zasadzie pozbawiona wad – zarówno redakcyjnych, metodologicznych, jak i technicznych (związanych z trwałością książki i szyć) – warta gorącego polecenia.

Korekta: Martyna Błaszkiewicz