Marc Ferro - „Kino i historia” – recenzja i ocena

Ten światowej sławy profesor historii, znany jest przede wszystkim ze swoich badań nad wykorzystaniem filmów jako źródeł historycznych. Specjalizuje się w historii Rosji i ZSRR, ze szczególnym uwzględnieniem Rewolucji Październikowej i postaci Włodzimierza Lenina. Oprócz prac naukowych w swoim dorobku ma kilkanaście filmów dokumentalnych o tej tematyce. Przedmiotem jego badań są również produkcje fabularne i to głównie w oparciu o nie powstała omawiana książka.

Autor koncentruje się przede wszystkim na dziełach radzieckich, francuskich, amerykańskich, czy nazistowskich. Odwołuje się do legend rosyjskiego kina takich jak „Czapajew” czy „Pancernik Potiomkin”, hitlerowskiego „Żyda Süssa” i kasowego przeboju wszech czasów „Przeminęło z wiatrem”. W wielu wypadkach filmy, które analizuje to dzieła zapomniane, trudno dostępne, często jedynie w językach narodowych. Współczesny odbiorca mógł nie mieć okazji się z nimi zapoznać, przez co zrozumienie niektórych przemyśleń autora może być utrudnione. Zdecydowanie bardziej przemawiają rozdziały o świadomości historycznej w Stanach Zjednoczonych, w których Ferro powołuje się na produkcje dobrze znane, również młodszym czytelnikom, niż te gdzie wykorzystuje przykłady filmów francuskich.

Swoje rozważania Ferro rozpoczyna od wykazania jak na przestrzeni kilkudziesięciu lat (od lat 30. do 60.) ewoluowało znaczenie pojęcia obrazu, którego wartość, przestała być ograniczana do wytworów malarskich czy muzealnych. Twórcy filmowi wstąpili do grona wybitnych postaci kultury, stali się intelektualistami, a ich dzieła zyskały rangę wytworów artystycznych. Rosnąca popularność kina przekładała się na jej siłę oddziaływania na widzów. Fakt ten zaczęto szybko wykorzystywać dla celów propagandowych. W ten sposób, obok klasycznych produkcji historycznych, które w założeniu miały być filmowym odwzorowaniem dziejów, powstawały dzieła, które miały kształtować ich pożądaną wizję. Pomimo przedstawiania swoiście zakłamanego obrazu rzeczywistości, ich wartość jest nieoceniona w badaniach nad technikami propagandy i manipulacji.

Ferro wykazuje, że siła kreacji naszej świadomości historycznej poprzez filmy jest znacznie większa niż w przypadku innych źródeł. Czasy kardynała Richelieu definiujemy przez pryzmat trzech muszkieterów, a wojnę domową w USA wyobrażamy sobie na podstawie historii Scarlet O’Hary. Oczywiście zjawisko to może być kształtowane również w oparciu o dzieła literackie czy malarskie, jednak w czasach dominacji mediów masowych, to właśnie filmy (a także seriale) stanowią podstawę dla ludzkich wyobrażeń na temat przeszłości. Nawet najbardziej szczegółowy opis nie może się równać z możliwością „zobaczenia czegoś na własne oczy”. Często naszą ocenę warstwy autentyczności filmu budujemy na podstawie tego, czy nam się on podobał czy nie. Jeżeli nasze wrażenia są pozytywne, jesteśmy mniej skłonni do kwestionowania realiów w jakich została osadzona jego akcja.

To tylko niektóre z kwestii związków między kinem a historią do jakich odnosi się Ferro. W skrócie obejmują one rozważania zarówno na temat roli filmu jako dokumentu historycznego jak i jego znaczenia w rozwoju dziejowym człowieka. Autor nie pomija również zagadnienia kreacji i odbioru języka wykorzystywanego w produkcjach. Pracę zamykają teksty podsumowujące funkcjonowanie zarówno historii w kinie jak i kina w historii. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że książka ta nie została spisana jako tekst jednolity. Jest ona efektem wieloletniej pracy badacza: jej budulec stanowią tu artykuły, recenzje i wywiady autorstwa Ferry, posegregowane tematycznie. Większość z nich pochodzi z lat 1971 – 1976, kilka z końca lat 80. i początku 90.

Bibliografia jaką posłużył się autor pracy zawiera głównie prace odnoszące się do związków kina z historią, nie uwzględniając dzieł dotyczących historii kina czy monografii wiedzy o kinie. Stąd też nie znajdziemy w książce słownikowych definicji, rozstrzygnięcia różnic pomiędzy filmem historycznym a kostiumowym, ani przekrojowej analizy zmieniających się w kinie tendencji.

Nie zmienia to jednak faktu iż „Kino i historia” to praca niezwykła, poruszająca bardzo ważne, choć często bagatelizowane aspekty badawcze. Jej lektura pozwala na uzmysłowienie sobie, że film to nie tylko rozrywka, ale przede wszystkim bezcenne źródło informacji o świecie i ludzi w nim żyjących. Mimo iż autor posługuje się głównie przykładami filmów sprzed dwudziestu, trzydziestu a nawet pięćdziesięciu lat, to jego wnioski mają charakter uniwersalny. Filmy dalej stanowią narzędzie propagandy, a sposoby na jej przemycanie nie różnią się od tych jakie stosowano w ubiegłym wieku. Tym co może do Ferry zniechęcać, szczególnie laików, to narracja prowadzona w bardzo akademickim stylu. Jednak bogactwo wiedzy jakie płynie z lektury jest wstanie zrekompensować konieczność okazjonalnego zajrzenia do słownika.

Redakcja: Michał Przeperski