Mohammad Reza Pahlavi – król królów

opublikowano: 2014-10-27 12:25
wolna licencja
poleć artykuł:
26 października 1919 r. urodził się ostatni władca dawnej Persji, szachinszach (z perskiego szach-król) Iranu: Mohammad Reza Pahlawi. Polityk prozachodni, reformator, który podjął próbę modernizacji swojego kraju i uczynienia go mocarstwem światowym, co skończyło się odsunięciem od władzy dynastii Pahlawich w wyniku rewolucji islamskiej z 1979 r. To też postać, którą Ryszard Kapuściński określił jako osobę o ograniczonym charakterze i znienawidzoną przez lud.
REKLAMA

Kim tak naprawdę był Mohammad Reza Pahlawi?

jpg Mohammad Reza Pahlawi, szachinszach Iranu (domena publiczna).

Reza Khan, ojciec Mohammada Rezy Pahlaviego, był pułkownikiem kozackim, który przejął władzę w pogrążonym w chaosie państwie. W 1926 r., koronując się na szacha, wybrał miano Pahlawi nawiązujące do jednego z języków, którymi mówiono w starożytnej Persji. Tym samym rozpoczęło się trwające blisko 55 lat panowanie dynastii Pahlavich w Iranie.

Reza Khan wprowadził rządy typowe dla orientalnych despotyzmów. Oparł się na armii, prowadząc jednocześnie politykę centralizacji i modernizacji kraju, którą później będzie kontynuował jego syn. W czasie II wojny światowej poparł hitlerowskie Niemcy, co wywołało obawy Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych m.in. o naftę znajdującą się na terytorium Iranu. W takich warunkach w sierpniu 1941 r. Brytyjczycy i Rosjanie wysłali tam swoje wojska, doprowadzając do detronizacji Rezy Khana i osadzając jednocześnie na tronie jego wówczas 22-letniego syna.

Młodość i życie prywatne

Mimo że Reza Khan sam nie miał wykształcenia, zadbał o edukację syna. Stworzył dla niego specjalną szkołę wojskową, po której ukończeniu kontynuował naukę w Szwajcarii. Ryszard Kapuściński tak opisuje ten okres życia Mohamada Rezy:

Młody szach jest człowiekiem, którego w tamtym okresie bardziej interesują zabawy i sport niż polityka. Gra w piłkę nożną, lata swoim prywatnym samolotem, urządza bale maskowe, rozwodzi się i żeni, jeździ do Szwajcarii na narty.
jpg Irańska rodzina królewska w 1967 r. (domena publiczna).

Również z woli ojca ożenił się w 1939 r. z księżniczką egipską Fauzią bint Faud, córką króla Faruka, z którą 20 lat później rozwiódł się pod pretekstem braku męskiego potomka. Później szachinszach był jeszcze żonaty dwukrotnie. Drugie małżeństwo z piękną Sorayą Bachtiari też okazało się niewypałem ze względu na bezpłodność małżonki. Co ciekawe, uroda Sorayi stała się inspiracją dla założycieli polskiej marki kosmetycznej o tej samej nazwie.

Mohammad Reza Pahlavi – zobacz też:

Trzecia żona, Farah Pahlavi, córka oficera armii i studentka architektury, pozostała miłością szachinszacha do końca życia. Stała się symbolem zrównania kobiet w prawach politycznych z mężczyznami – wyrazem tego było koronowanie jej 1967 r. na władczynię szachbanu – pierwszą i ostatnią w ciągu dwu i pół tysiąca lat perskiej historii.

Dziękujemy, że z nami jesteś! Chcesz, aby Histmag rozwijał się, wyglądał lepiej i dostarczał więcej ciekawych treści? Możesz nam w tym pomóc! Kliknij tu i dowiedz się, jak to zrobić!

Pierwsze lata rządów

Pierwsze dziesięć lat rządów syn Rezy Khana pozostawał w cieniu. Do czasu zakończenia wojny Iran nie był samodzielny (do 1946 r. stacjonowały na jego terenie wojska brytyjskie i radzieckie). Świadczy o tym fakt, że konferencja w Teheranie odbyła się bez zgody i wiedzy szacha, który prawdopodobnie dowiedział się o niej jako jeden z ostatnich. Po wojnie, na fali nastrojów antybrytyjskich i antyamerykańskich, większa część społeczeństwa poparła Mohammada Mosaddegha kierującego Frontem Narodowym. Na początku lat 50. jako premier częściowo znacjonalizował on przemysł naftowy. Stworzyło to poważne zagrożenie dla interesów Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. Tajemnicą poliszynela jest to, że odsunięcie od władzy Mossadegha w 1953 r. odbyło się przy pomocy CIA.

REKLAMA
![] (https://histmag.org/grafika/articles9/szachinszach/szachinszac### jpg) Czołg na ulicach Iranu w czasie zamachu stanu, który obalił premiera Mohammada Mosaddegha (domena publiczna).

Dzięki rozbiciu Frontu Narodowego Pahlavi uzyskał pełnię władzy w kraju. Inna rzecz, że stało się to dzięki interwencji USA, które zyskały w Iranie sprzyjające warunki dla zwiększenia swoich wpływów (zdobyły prawo do eksploatacji 40% złóż irańskiej ropy i możliwość zbudowania stacji nasłuchu elektronicznego wzdłuż granicy z ZSRR). Dla USA Iran stał się „żandarmem Zatoki”, któremu w latach 1953-1963 udzielono pożyczki na 500 mln dolarów i rozpoczęto intensywną współpracę wojskową. Jednak powszechne przekonanie, że szachinszach jest pionkiem Stanów Zjednoczonych spowodowało, że do końca rządów kwestia społecznej legitymizacji jego władzy nie pozostała rozwiązana.

Biała rewolucja i upadek szacha

Uznanie i autorytet społeczny szacha miała umocnić tzw. „biała rewolucja”. W 1962 r. monarcha rozpoczął realizację projektu gruntownej modernizacji kraju, opartej na trzech filarach: reformie rolnej (w ramach której 2,5 mln chłopów uzyskało ziemię, a już wcześniej, chcąc pozyskać ich poparcie, rozdzielono wśród nich dobra koronne władcy), przyznaniu praw wyborczych kobietom i walce z analfabetyzmem. Biała rewolucja spotkała się z niezwykle gwałtownym sprzeciwem duchowieństwa islamskiego, które postrzegało ją jako śmiertelne zagrożenie dla religii. Na przywódcę islamskiej opozycji zaczął stopniowo wyrastać ajatollah Ruhollah Chomeini. Pahlaviemu udało się zwalczyć opór opozycji i zmusić do wyjazdu Chomeiniego. Był to powrót do polityki autorytarnej modernizacji ojca opartej na wojsku i policji. Słynne służby bezpieczeństwa SAVAK odegrały w tym niebagatelną rolę, stosując brutalne praktyki. W więzieniach Isfahanu wrzucano ludzi do dużych worków, w których kotłowały się oszalałe z głodu dzikie kocury albo jadowite węże – pisał o nich Kapuściński.

Wzrost dochodów z ropy naftowej (związany z boomem lat 70.) pozwolił na znaczne zwiększenie poziomu życia. Jednak z drugiej strony modernizacja objęła głównie miasta, a wieś wciąż pozostawała niedoinwestowana. Przemianom narzucanym z zewnątrz – emancypacji kobiet i promowaniu konsumpcyjnego, zachodniego modelu życia – oparła się tradycyjna klasa średnia i wieś, gdzie panował model patriarchalny.

jpg Powrót ajatollaha Chomeiniego z wygnania, 1 lutego 1979 r. (fot. sajed.ir, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

Co więcej, cały boom gospodarczy nie miał odpowiedniej infrastruktury. Iran nie mógł wchłonąć ogromnej ilości towarów, które nabył i importował, bo nie miał m.in. portów do ich rozładowania czy techników, którzy obsługiwaliby zakupiony od Amerykanów najnowocześniejszy sprzęt wojskowy.

Przegrzanie gospodarki, doprowadzona do absurdalnych rozmiarów korupcja, brak poparcia wsi, klasy średniej i elit intelektualnych (związane ze stosowanie niedemokratycznych praktyk) i w końcu przyłączenie się do ruchu kontestacyjnego politycznych sił religijnych na czele z Chomeinim, było początkiem końca rządów Pahlaviego. W momencie, kiedy po stronie opozycji znalazły się wszystkie klasy społeczne, a armia odmówiła posłuszeństwa szachowi, stracił on kontrolę nad sytuacją. Znajdując się w beznadziejnych okolicznościach, opuścił Iran w styczniu 1979 r. wraz z żoną Farach Divą. Oficjalnie udał się na wakacje, do kraju już nigdy nie powrócił. Nowe władze żądały głowy szacha, próbując wyegzekwować wydanie go, co zakończyło się zajęciem amerykańskiej ambasady w Teheranie.

Mohammad Reza Pahlawi zmarł w 1980 r. w Kairze, gdzie został pochowany.

Bibliografia:

  • Kapuściński Ryszard, Szachinszach, Czytelnik, Warszawa 1988;
  • Abrahamian Ervand, Historia współczesnego Iranu, Książka i Wiedza, Warszawa 2011;
  • Audycja biograficzna w Polskim Radiu z cyklu „Postacie XX wieku” na temat życia i działalności Mohammada Reza Pahlawi'ego, ostatniego szacha Iranu. Gościem red. Stanisława Szofa prof. Władysław Góralski, Polskie Radio, 15.01.1995 [w:] Mohammad Reza Pahlawi – ostatni król królów, polskieradio.pl, dostęp: 25.10.2014.

Redakcja: Tomasz Leszkowicz

POLECAMY

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/

REKLAMA
Komentarze

O autorze
Marta Kozak
Studentka prawa na Uniwersytecie Warszawskim. Jej zainteresowania historyczne oscylują wokół zagadnień historii XX w., m.in. funkcjonowania systemu stworzonego przez komunistów w Polsce oraz procesu jego rozpadu. Entuzjastka wybitnych postaci historii najnowszej.

Wszystkie teksty autora

Zamów newsletter

Zapisz się, aby otrzymywać przegląd najciekawszych tekstów prosto do skrzynki mailowej. Tylko wartościowe treści. Za darmo.
Zamawiając newsletter, wyrażasz zgodę na użycie adresu e-mail w celu świadczenia usługi. Usługę możesz w każdej chwili anulować, instrukcję znajdziesz w newsletterze.
© 2001-2023 Promohistoria. Wszelkie prawa zastrzeżone