Kronikarz XX wieku

Homer stworzył dwa eposy, opiewające czasy zamierzchłe i bohaterskie. Herodot opisywał wielkie dokonania Greków i barbarzyńców w czasach wojen perskich. Tukidydes, historyk racjonalista, w swej „Wojnie peloponeskiej” także użył wielu środków typowo literackich. Mowy wygłaszane przez bohaterów opowiadanej historii były spisywane przez autora i budowane według zasad klasycznej retoryki. Wartość tych relacji jest dla historyka ogromna — również z powodu ubóstwa innych źródeł.

Z czasem drogi historiografii i beletrystyki powoli się rozchodziły, by wziąć w końcu rozwód. Związek ten nie pozostał jednak bezowocny: powstała nawiązująca na swój sposób do dawnych tendencji tzw. literatura faktu — pamiętniki, relacje, eseistyka. Oraz reportaż...

Ryszard Kapuściński 4 III 1932–23 I 2007 (źródło: Wikipedia)

W latach 50. młody absolwent Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego ruszył w podróż reporterskim szlakiem. Z każdym krokiem szedł dalej i dalej, aż trafił w samo serce areny, na której faktycznie rozgrywała się historia czasów powojennych — do krajów trzeciego świata.

Afryka przełomu lat 50. i 60. to kraina wielkich wydarzeń i wielkich postaci: zdecydowanego lidera Nkwame Nkrumaha, idealisty Patrice'a Lumumby, dumnego cesarza Hajle Selasje, ale niestety także okrutnego Idiego Amina czy setek przywódców wojskowych junt. Ów młody reporter, Ryszard Kapuściński informował o nich Polaków najpierw jako jedyny afrykański korespondent Polskiej Agencji Prasowej, potem jako autor reportaży.

Nie tylko Afryka budzi jego zainteresowanie, fascynują go również Indie, Chiny Mao Tse Tsunga, Ameryka Południowa czasów rewolucji i krwawych junt, Bliski Wschód ogarnięty wojną arabsko-żydowską, Iran w czasie rewolucji islamskiej. Wreszcie chylący się ku upadkowi Związek Radziecki, do którego cesarz reportażu jedzie, gdy widzi, że musi obserwować i opisywać rozpad imperium.

Rzeczywistość opisywana przez Kapuścińskiego nie ogranicza się jednak tylko do świata polityki. Jego książki to spojrzenie na człowieka jako jednostkę i na ludzi jako społeczność. To obserwowanie procesu historycznego ze wszelkimi jego konsekwencjami i zaszłościami. To kalejdoskop przyczyn i skutków.

Reporter poświęcił jedną ze swych książek Herodotowi, greckiemu historykowi, którego Cyceron nazywa „ojcem historii”. Kapuściński określa go także mianem „pierwszego reportera”, który zbiera relacje, słucha ludzi i chce przekazać tę wiedzę innym. To być może truizm, ale tak jak Herodot wykorzystywał warsztat dziennikarza, tak Kapuściński ukazywał w swych dziełach naturę historyka: kronikarza, opisującego rzeczywistość obserwatora i badacza, który z szerokiej perspektywy spisuje historię powszechną. Obydwaj korzystali przy tym z wyjątkowego narzędzia — pięknej, epickiej formy literackiej.

Dziennikarze stawiają sobie Kapuścińskiego za wzór. Analitycy lubią czerpać z jego obserwacji, literaci podziwiają jego umiejętność konstruowania opisów. Czy historycy mogą korzystać z jego twórczości w swej pracy, wzorować się na nim? Trudno powiedzieć. Można jednak powiedzieć, że dzieła cesarza reportażu ukazują szeroką i ciekawą perspektywę poznawczą: historii nie tylko wieku XX, ale i wcześniejszych stuleci. Każdemu, kto podziela moją historyczną pasję, powiem jedno: przeczytaj.