NSDAP w Generalnym Gubernatorstwie

Generalny Gubernator Hans Frank w towarzystwie gubernatorów dystryktów - fotografia grupowa. Od lewej widoczni: Ernst Kundt, Ludwig Fischer, Hans Frank, Otto Wachter, Ernst Zorner i Richard Wendler (fot. ze zbiorów NAC, sygn. 2-2867).

Dnia 26 października 1939 r., na mocy dekretu Adolfa Hitlera z 12 marca tegoż roku, z obszarów byłych polskich centralnych województw, takich jak Warszawa miasto, Warszawa powiat, Kielce, Lublin, Kraków oraz część regionu Łódź, Niemcy utworzyli tzw. Generalne Gubernatorstwo dla okupowanych ziem polskich. Na jego czele stanął Hans Frank. Na powierzchni 95 000 kilometrów kwadratowych, wśród 12 mln mieszkańców, zamieszkiwało 9,6 mln Polaków, 1,5 mln Żydów, 750 000 Ukraińców oraz 90 000 volksdeutschów. Niedługo po agresji Niemiec na ZSRR, 1 sierpnia 1941 r., do GG włączone zostały ziemie południowo-wschodnie II Rzeczypospolitej (część województwa lwowskiego, stanisławowskiego i w całości województwo tarnopolskie), co zwiększyło powierzchnię tego neokolonialnego tworu quasi-państwowego do 145 000 kilometrów kwadratowych z 17 mln mieszkańców. Ostatecznie Generalne Gubernatorstwo podzielono na pięć dystryktów: Kraków, Radom, Lublin, Warszawa, Galicja. Wraz z GG utworzona została międzynarodowa,,ziemia niczyja”, wobec której przyjmowano, wraz z upływem czasu, zmienne i raczej niejasne kategorie uważając ją za,,przedsionek Rzeszy” lub niemiecką,,forpocztę na Wschodzie”. Taki,,konstytucyjny stan zawieszenia” utrzymał się aż do zakończenia wojny.

Generalny gubernator Hans Frank traktował podległe mu terytorium, jako swoiste księstwo udzielne i,,kraj przyboczny” Rzeszy (Nebenland). Podległa mu machina okupacyjna była zdezorganizowana i stanowiła arenę zaciekłej rywalizacji pomiędzy różnymi instytucjami reżimu nazistowskiego, zwłaszcza między administracją cywilną a SS i policją. Trudności w zarządzaniu stwarzał dodatkowo deficyt fachowych kadr i korupcja wśród urzędników publicznych oraz partyjnych. W rezultacie w starej Rzeszy do GG przylgnęło określenie,,gangsterski Gau”, jako synonim obszaru nieograniczonych możliwości. Przybywała tu licznie menażeria nieudolnych awanturników oraz dorobkiewiczów, którzy czerpali zyski z eksterminacji oraz grabieży Polaków i Żydów. Wśród nich wielu było przedstawicieli partii nazistowskiej, której pierwsze struktury w Generalnym Gubernatorstwie powstały dopiero na początku maja 1940 r.

Geneza Okręgu Roboczego NSDAP i rola Hansa Franka

Okoliczności powstania Okręgu Roboczego Generalnego Gubernatorstwa (Arbeitsbereich Generalgouvernement der NSDAP), bo tak nazywała się ekspozytura partii na tym terenie, wiążą się z inicjatywą zastępcy Führera (Stellverteter des Führers) Rudolfa Hessa. W jego zamierzeniach NSDAP miała odgrywać w GG znaczącą rolę w kształtowaniu polityki okupacyjnej. Początkowo, tj. zaraz po utworzeniu Generalnego Gubernatorstwa, NSDAP nie miała tam swoich agend. Frank wnioskował jednak do Hessa i niektórych reichsleiterów, w dniu 28 października 1939 r., o przysłanie mu,,bojowo nastawionych ludzi” i,,aktywnych bojowników narodowosocjalistycznych” z szeregów partii, którzy mieliby wspomóc proces budowy podległej mu administracji. W odpowiedzi Hess przydzielił mu swoich dwóch współpracowników: Richarda Schalka (uprzednio kreisleiter w austriackim Sankt Pölten) i Christiana Opdenhoffa, jako łączników w tym zakresie. Wkrótce zaczęli oni nalegać na stworzenie w GG organizacji NSDAP, swego rodzaju okręgu partyjnego (Gau), zrzeszającego wszystkich tamtejszych,,towarzyszy partyjnych” (Parteigenossen). Początkowo Frank nie był zachwycony tym pomysłem, ponieważ od czasu, gdy tylko objął swój urząd, toczył zażarte boje kompetencyjne z wysokimi rangą działaczami w NSDAP o wpływy w Generalnym Gubernatorstwie. Przychylał się jednak do rozwiązania, by powstała sformalizowana sieć kontaktów pomiędzy członkami NSDAP na tym terenie, z zastrzeżeniem, że poszczególne organizacje afiliowane przy partii oraz SS Heinricha Himmlera nie stworzą tu swoich oddzielnych struktur, mogących uszczuplić jego władzę okupacyjną.

Hans Frank (fot. Bundesarchiv, Bild 146-1989-011-13, udostępniono na licencji: Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0 Niemcy).

Po długich negocjacjach z Schalkiem i Opdenhoffem, w których niemałą rolę odegrały również naciski samego Hessa, 6 maja 1940 r. Frank zgodził się podpisać rozporządzenie o utworzeniu Okręgu Roboczego NSDAP w Generalnym Gubernatorstwie, które w dużej części spełniało oczekiwania zastępcy Führera. Na jego mocy wszyscy członkowie i przybudówki NSDAP w GG miały zostać,,objęte opieką polityczną i światopoglądową koordynacją”. Po uzgodnieniach z Hessem na czele organizacji partyjnej stanął osobiście Hans Frank. Okręg roboczy został podzielony na siedziby dystryktów (Distriktstandorte) i filie terenowe (Standorte), których umiejscowienie pokrywało się z dystryktami i powiatami w ramach struktury administracyjnej Generalnego Gubernatorstwa. Starostowie powiatowi (Kreishauptleute), którzy niemal w stu procentach rekrutowali się z szeregów NSDAP, sprawowali jednocześnie funkcję lokalnych przewodniczących partii (Standortführer). Z kolei gubernatorzy dystryktów (Der Gouverneur des Distrikts) kierowali partią na tym szczeblu administracji (Distriktstandortführer).

Uroczystości związane z otwarciem gmachu NSDAP w Krakowie. W pierwszym rzędzie od prawej widoczni: Hans Frank, Robert Ley i Richard Schalk (fot. ze zbiorów NAC, sygn. 2-4802).

Co ciekawe, niedługo po utworzeniu okręgu zabiegali oni o uzyskanie kompetencji równych Frankowi lub jego zastępcy w delegaturze NSDAP, czyli Richardowi Schalkowi, lecz odmówiono im. Schalk, jako swego rodzaju kierownik zarządzający Arbeitsbereich, do początku 1941 r. zajmował się głównie wprowadzaniem funkcjonariuszy partii w nowe zadania polityczne, pozyskiwaniem od instancji centralnych III Rzeszy (za pośrednictwem głównego skarbnika NSDAP – Franza Xavera Schwarza) funduszy na funkcjonowanie placówek na tym obszarze, a także konfiskowaniem nowych pomieszczeń na biura. Już w owym czasie Schalk skarżył się na brak większego zainteresowania ze strony Franka i władz reżimu budową rozwiniętego aparatu partyjnego w Generalnym Gubernatorstwie. Należy na marginesie nadmienić, że podobne okręgi robocze NSDAP (Arbber), będące formą przejściową do czasu powstania pełnoprawnych okręgów partii (Gaue), istniały w czasie wojny w okupowanej Holandii, zajętych częściach ZSRR i Strefie Operacyjnej Wybrzeża Adriatyku we Włoszech (Operationszone Adriatisches Küstenland).

Generalne Gubernatorstwo (autor: Lonio17, udostępniono na licencji: Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International).

Podczas apelu funkcjonariuszy średniego i niższego szczebla partii (Amtswalter) w GG, który miał miejsce 11 stycznia 1941 r., Frank po raz pierwszy oficjalnie zaprezentował zadania okręgu roboczego. Szczycił się, że tamtejsze struktury NSDAP stanowiły sztandarowy przykład forsowanej przez niego jedności administracji i wodzostwa, w ramach której gubernator generalny posiadał pełnię władzy ustawodawczej i wykonawczej. Twierdził, że praca organizacji partyjnych na tym terenie jest wzorcowa również dla starej Rzeszy. Wyrażał przy tym nadzieję, że ich aktywność przyczyni się do kultywowania i surowszego przestrzegania przez urzędników cywilnych przysłanych do GG, zasad narodowosocjalistycznego światopoglądu.

Polecamy e-book Szczepana Michmiela – „II wojna światowa wybuchła w Szymankowie”

Hans Frank (fot. Bundesarchiv, Bild 121-0270, udostępniono na licencji: Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0 Niemcy).

Początkowo Frank zdawał się wspierać funkcjonowanie okręgu roboczego, czego przykładem mogła być jego zachęta skierowana do pracowników administracji Generalnego Gubernatorstwa, by ci licznie brali udział w imprezach partyjnych. W zamian za to mogli oni odebrać trzy dni wolnego, które nie były wliczane do urlopu wypoczynkowego. Frank zainicjował publikowanie co miesiąc biuletynu informacyjnego dla urzędników partyjnych („Mitteilungsblatt der NSDAP”), w którym mogli oni umieszczać stosowne dyspozycje i komunikaty. Od 1942 r. nosił on tytuł: „Dziennik rozporządzeń NSDAP, Okręg Roboczy Generalne Gubernatorstwo” (,,Verordnungsblatt der NSDAP, Arbeitsbereich Generalgouvernement”). Pod jego egidą urząd ds. szkoleń partii (Schulungsamt) wydawał również miesięcznik,,Das Vorfeld” (,,Przedpole”) o charakterze propagandowym. Podobny wydźwięk miała też wydawana gazeta NSDAP: „Niemiecki świat w obszarze Wisły” (,,Deutsche Welt im Weichselraum”). Ponadto, Frank jako mówca często uczestniczył w zebraniach z ramienia okręgu roboczego, podczas których wprowadzano nowych działaczy na urzędy w administracji i komórkach partii, a także w okolicznościowych apelach czy zgromadzeniach (np. z okazji przekazania sztandarów NSDAP). Polityczny charakter tego typu spotkań ulegał z czasem pewnym modyfikacjom, jak chociażby w połowie sierpnia 1941 r. podczas,,dnia NSDAP” w Krakowie. Wówczas to, generalny gubernator stwierdził, że okręg roboczy partii powinien obejmować wszystkich 70 000 Niemców przybyłych tu do pracy z Rzeszy (Reichsdeutsche), w tym również osoby nie będące członkami NSDAP.

Volksdeutsche i młodzież hitlerowska

Należy w tym kontekście nadmienić, że Okręg Roboczy GG nadzorował również działalność, utworzonej w dniu urodzin Hitlera w 1940 r., „Wspólnoty Niemców Etnicznych” (Volksdeutsche Gemeinschaft), która w październiku następnego roku została przekształcona we,,Wspólnotę roboczą ds. ewidencji trudnej sytuacji volksdeutschów” (Arbeitsgemeinschaft zur Erfassung des volksdeutschen Notstands). Ponad 100 000 tamtejszych volksdeutschów zostało zebranych w 34 grupy lokalne (Ortsgruppe) przez wydział oświecenia publicznego i propagandy w rządzie Generalnego Gubernatorstwa. Jednostka ta organizowała m.in. święta i masowe imprezy partyjno-państwowe na tym terenie. Najbardziej hucznie fetowano dzień powstania NSDAP (24 lutego), urodziny Hitlera (20 kwietnia), Narodowe Święto Pracy (1 maja), rocznicę zajęcia Krakowa (6 września) oraz rocznicę utworzenia GG (12 października). W nazistowskich świętach i rytuałach nadzwyczajne miejsce przypadało młodzieży (Deutsche Jugend). Męska zrzeszona była w Hitlerjugend (HJ) zaś żeńska w Związku Dziewcząt Niemieckich (Bund Deutscher Mädel, BDM), które miały swoje siedziby w okupowanym Krakowie (oficjalnie HJ powstało dopiero w kwietniu 1942 r.). Wspólnota Niemców Etnicznych prowadziła ewidencję nie tylko volksdeutschów, lecz również Niemców przybyłych do GG ze starej Rzeszy, którzy zasilali korpus urzędniczy, lokalne firmy handlowe lub usługowe i nie mieli legitymacji partyjnej.

Parada wojsk niemieckich w Krakowie (Bundesarchiv, Bild 183-L16175, udostępniono na licencji: Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Germany).

W kontekście młodzieży hitlerowskiej należy dodać, że z racji tego, że Generalne Gubernatorstwo z powodów politycznych i narodowościowych nie zostało uznane za osobny obszar HJ, nie mogło tu być również zorganizowane żadne przywództwo niezależnego obszaru Hitlerjugend. Urzędował tu jedynie przywódca regionu Günther Blum, jako pełnomocnik zwierzchnika młodzieży Rzeszy (Beauftragter des Reichsjugendführers), wysłany do GG z powodu swej „moralnej deprawacji” oraz dla „wykazania się”. Prowadzony przez Bluma Urząd Młodzieży Niemieckiej (Amt Deutsche Jugend) był potem jednym z 16 wyspecjalizowanych obszarów urzędowania NSDAP w Generalnym Gubernatorstwie. Na początku 1940 r. przejął on nawet kierownictwo biura pełnomocnika ds. młodzieży w urzędzie generalnego gubernatora (Dienststelle des Beauftragten für Jugendfragen im Amt des Generalgouverneurs für die besetzten polnischen Gebiete).

Już w sierpniu 1940 r. w Generalnym Gubernatorstwie utworzono 8 zastępów Hitlerjugend (HJ-Banne), w których Urząd Młodzieży Niemieckiej objął opieką 10 000 niemieckich chłopców i dziewcząt zarówno ze starej Rzeszy, jak i lokalnych Niemców etnicznych. Po przemianowaniu Urzędu Niemieckiej Młodzieży na Dowództwo Generalnego Gubernatorstwa Przywództwa Młodzieży Rzeszy (Befehlsstelle Generalgouvernement der Reichsjugendführung), kierował nim stary towarzysz partyjny i specjalista ds. zarządzania HJ, Erwin Förschle. Po powołaniu Förschlego do wojska, w grudniu 1943 r., polecenie kierowania HJ w Generalnym Gubernatorstwie otrzymał przywódca obszaru Górnego Śląska, Eckardt Schimmelpfeng. Z kolei do pracy z dziewczętami została odkomenderowana Irmgard Fischer, berlińska liderka BDM (BDM-Führerin). Do lutego 1941 r. już 18 000 nastoletnich etnicznych Niemców zostało zarejestrowanych jako członkowie HJ w Generalnym Gubernatorstwie. Byli oni uznani przez kierownictwo tej organizacji za trzeciorzędny materiał, gdyż „ich rodzice byli obywatelami Polski”, stąd też konieczne było poddanie ich gruntownemu przysposobieniu światopoglądowemu.

Ewolucja organizacji partyjnej i spory kompetencyjne

Jeśli chodzi o strukturę organizacyjną Okręgu Roboczego NSDAP to nabrała ona konkretnych kształtów w pierwszej połowie 1941 r. Jak wspomniano, na czele tej jednostki partyjnej stał Hans Frank, zaś jego zastępcą w tym zakresie (stellvertretender Leiter) był Richard Schalk, a od 8 lutego 1944 r. Walter Tießler (łącznik z ramienia NSDAP w Ministerstwie Propagandy i Oświecenia Publicznego Rzeszy). Należy dodać, że Arbeitsbereich Generalgouvernement po locie Rudolfa Hessa do Wielkiej Brytanii w celu podjęcia rokowań pokojowych w maju 1941 r., podlegał formalnie Kancelarii Partyjnej NSDAP (Partei-Kanzlei) na czele z Martinem Bormannem. Kierownicze władze partyjne w GG dysponowały swoją adiutanturą oraz sądem, który rozstrzygał spory personalne pomiędzy tamtejszymi członkami partii oraz, w razie potrzeby, dyscyplinował ich różnymi karami. Na poziomie centralnym istniały urzędy specjalistyczne (Fachämter), w skład których wchodził sztab (Stabsamt), urząd propagandy, kasa partyjna, urząd personalny, szkolenia, urząd prasy oraz inspektorat. Oprócz nich funkcjonowały tzw. organizacje afiliowane przy NSDAP, a wśród nich sekcja kobieca partii (Frauenschaft), nazistowskie dzieło pomocy o charakterze quasi-charytatywnym (Deutsches Hilfswerk), Niemiecka Młodzież, opieka socjalna (Soziale Betreuung) oraz Wspólnota Niemców Etnicznych.

Na poziome dystryktów schemat ten wyglądał podobnie, poza tym że gubernatorowi dystryktu, jako miejscowemu kierownikowi partii, podlegały też takie formacje jak: SA (oddziały szturmowe), SS, NSKK (Narodowosocjalistyczny Korpus Motorowy) i NFSK (Narodowosocjalistyczny Korpus Lotniczy). W powiatach zaś do urzędów specjalistycznych dodano tylko komórkę,,zarządzającą”, czyli sztab lokalnej NSDAP (Geschäftsführung) oraz uproszczono strukturę organizacji afiliowanych. Całość personelu powiatowego okręgu roboczego dopełniali współpracownicy oraz stanowisko adiutanta (Stützpunktleiter) i naczelnika grupy lokalnej NSDAP (Ortsgruppenleiter).

W drugiej połowie 1941 r. formowanie struktur NSDAP w GG utknęło w martwym punkcie. Głównie za sprawą szefa SS Himmlera, który odmówił mianowania swoich pełnomocników przy centrali okręgu roboczego oraz w terenie. Tym samym sztafety ochronne nie były w żaden sposób reprezentowane w aparacie partyjnym Generalnego Gubernatorstwa. Frank, który nie chciał uznawać autonomicznej pozycji SS ani w administracji centralnej GG, ani na poziomie NSDAP, wydał 17 grudnia 1941 r. rozporządzenie o utworzeniu tzw. dyżurnych jednostek obrony (Wehrschützenbereitschaften) w powiatowych filiach NSDAP. Formacja ta miała objąć wszystkich tamtejszych reichsdeutschów, którzy ukończyli 17 rok życia i byli zdolni podjąć się,,zaszczytnej służby z bronią”. Dowódcą tych lotnych, można rzec parapolicyjnych, oddziałów do tłumienia zamieszek i niepokojów w Generalnym Gubernatorstwie miał zostać sam Frank. Do sprawowania nadzoru nad ich działalnością rościło sobie również prawo lokalne kierownictwo partii, o czym generalny gubernator został poinformowany post factum. Niekonsultowane z innymi instancjami reżimu plany Franka spotkały się jednak ze sprzeciwem ze strony Bormanna, który zawiadomił niezwłocznie o całej sprawie Himmlera. Ten ostatni uznał pomysł stworzenia Wehrschützenbereitschaften za niepotrzebne angażowanie dodatkowych sił policyjnych, grożąc przy tym zainstalowaniem na miejscu niezależnych od tamtejszych władz oddziałów SS (SS-Sturmbann-Ost).

Heinrich Himmler i Reinhard Heydrich (domena publiczna).

Idąc za przykładem Himmlera, podobnych gróźb wobec Franka próbował szef Głównego Urzędu, SA-Obergruppenführer Max Jüttner, który w porozumieniu z szefem sztabu,,oddziałów szturmowych” Viktorem Lutze, projektował utworzenie oddzielnych formacji SA na tym terenie, całkowicie niezależnych od aparatu NSDAP. W odpowiedzi generalny gubernator zapewnił Reichsführera SS, że tzw. dyżurne jednostki obrony będą całkowicie podporządkowane organom policyjnym, co tymczasowo zażegnało konflikt kompetencyjny i pozwoliło zachować pozór jedności administracji w GG. Niemniej sytuacja ta ujawniła daleko idące rozbieżności interesów pomiędzy okręgiem roboczym NSDAP, SA i SS w Generalnym Gubernatorstwie. Niewątpliwie zwycięstwo w tym sporze przypadło SS, zaś urzędujący w Krakowie Wyższy Dowódca SS i Policji Wschód (Höherer SS- und Polizeiführer, HSSPF Ost), SS-Obergruppenführer Friedrich Wilhelm Krüger wyrażał zadowolenie, że Wehrschützenbereitschaften wraz z SA zostały w razie tzw. akcji odwetowych przekazane do jego dyspozycji.

Polecamy e-book Mateusza Balcerkiewicza – „Wojna Jasia. Polski żołnierz w walce z bolszewikami”

Odilo Globocnik (fot. Bundesarchiv, Bild 183-S41858, udostępniono na licencji: Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Germany).

Przez cały okres funkcjonowania okręgu roboczego Frank musiał zmagać się z licznymi pretensjami Kancelarii Partyjnej NSDAP i SS dotyczącymi marginalnej roli oraz niezbyt dynamicznego działania tamtejszych struktur partii (nota bene Schalk był również na etacie w sztabie Krügera, a w 1941 r. został mianowany na stopień SS-Sturmbannführera). Do tego dochodziły uzasadnione zarzuty korupcyjne wobec generalnego gubernatora oraz konflikt personalny z Krügerem, które tymczasowo zachwiały pozycją polityczną Franka. Latem 1942 r. Hans Frank wygłosił cztery płomienne mowy na niemieckich uniwersytetach, w których potępiał samowolę SS i cynicznie apelował o,,przestrzeganie prawa”. Po tych wystąpieniach na polecenie Hitlera usunięto go ze wszystkich stanowisk partyjnych. W tej sytuacji również jego odwołanie z GG, o które zabiegali zwłaszcza Himmler i Bormann, wydawało się być już tylko kwestią czasu, lecz pomimo tych zawirowań Frank ostał się na swoim stanowisku. Niemniej krytyka jego poczynań jako szefa NSDAP na tym terenie bynajmniej nie ustała, o czym świadczyło chociażby memorandum dowódcy SS i policji w dystrykcie lubelskim, a zarazem kierownika tamtejszej organizacji partyjnej (NSDAP-Distriktstandortführer), SS-Gruppenführera Odilo Globocnika, wysłane do Himmlera w grudniu 1942 r. Globocnik krytykował trzymanie przez Franka NSDAP na uboczu życia politycznego w Generalnym Gubernatorstwie, jak również niewystarczającą opiekę cywilnej administracji okupacyjnej nad volksdeutschami. W razie, gdyby rola NSDAP nie została zwiększona, proponował nawet, by obowiązki Franka na tym polu przejęła bezpośrednio kancelaria Bormanna. Ten ostatni w latach 1943-1944 nadaremnie próbował zresztą wymóc na Franku większe zainteresowanie sprawami okręgu roboczego, w tym rozbudowę jego struktur powiatowych na wzór tych ze starej Rzeszy. Generalny gubernator skutecznie bronił się jednak przed zakusami Bormanna, który planował zainstalować swoich zaufanych ludzi na kluczowych stanowiskach polityczno-partyjnych na tym obszarze.

Wbrew życzeniu Franka, Bormann przeforsował zmianę na stanowisku jego zastępcy w charakterze szefa aparatu NSDAP w GG. W lutym 1944 r. funkcję Richarda Schalka, który w latach 1941-1943 okresowo przebywał na froncie wschodnim w Wehrmachcie, jako oficer rezerwy, przejął Walter Tießler. Po tym jak poróżnił się w kwestiach propagandowych z Josephem Goebbelsem, Bormann skierował go do okupowanej Polski w trybie karnym. Ten raptus i nazistowski podżegacz przez krótki okres prezentował się cynicznie, jako ugodowy polityk, względem,,wykazującej dobrą wolę części narodu polskiego”. Tießler szybko skonfliktował się z innymi lokalnymi przywódcami NSDAP, zarzucając im nieudolność w organizacji komórek i kwartałów partyjnych (Zellen, Blöcke) oraz poważne uchybienia w procesie rejestracji reichsdeutschów. Tießler z upoważnienia Bormanna próbował również na nowo sformować agendy NSDAP na poziomie powiatów, tak by skopiować w Generalnym Gubernatorstwie model budowy partii z okręgów Rzeszy: Kraj Warty czy Gdańsk-Prusy Zachodnie. Należy w tym miejscu nadmienić, że na obszarach wcielonych, jej struktury były zdecydowanie bardziej rozwinięte, dając większe pole do działania, zwłaszcza w sferze polityki germanizacji (niemiecka lista narodowościowa, Deutsche Volksliste). Dążenia te zagrażały jednak pozycji Franka jako głowy ujednoliconej administracji publiczno-partyjnej w GG.

Procesy Norymberskie, na fotografii widoczny m.in. H. Frank (fot. Bundesarchiv, Bild 183-V01032-3, udostępniono na licencji: Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0 Niemcy).

Broniąc swoich prerogatyw, powoływał się dodatkowo na stanowisko Himmlera, który w maju 1944 r. miał poprzeć go w kwestii zachowania ustrojowego status quo. Ostatecznie jednak, po namowach Bormanna, Frank wyraził zgodę na powstanie 12 ekspozytur powiatowych NSDAP (Kreisstandorte), lecz ze względu na pogarszającą się wówczas sytuację wojenną reżimu i brak wystarczających środków materialnych, pomysł ten pozostał tylko na papierze. Ponadto, przy wsparciu Bormanna, Goebbels jako pełnomocnik Rzeszy ds. wojny totalnej, ku niezadowoleniu Franka, podjął w październiku 1944 r. decyzję, by w końcowym okresie okupacji wygaszono niektóre segmenty administracji Generalnego Gubernatorstwa, a część tamtejszego personelu partyjnego skierować bezpośrednio na front.

Schyłek Okręgu Roboczego NSDAP

W ostatnich miesiącach istnienia Generalnego Gubernatorstwa spory kompetencyjne między Frankiem a Tießlerem, będącym de facto osobowym pasem transmisyjnym polityki Bormanna na tym obszarze, bynajmniej nie ustały. Koncentrowały się one tym razem na organizacji Volkssturmu, czyli paramilitarnej formacji pospolitego ruszenia użytej przez reżim w ostatniej fazie wojny. Tießler utrzymywał, że to NSDAP, zgodnie ze strategią wojny totalnej, jest odpowiedzialna za podjęcie wszelkich środków obronnych. Z kolei Frank obstawał przy tym, że sprawami Volkssturmu, sformowanego skądinąd w niewielkim zakresie dopiero na początku stycznia 1945 r., powinny zajmować się wyłącznie straże wiejskie i miejskie (Stadt- und Landwacht), działające pod nadzorem Wehrmachtu i SS. Fiasko mobilizacji większej liczby reichs- i volksdeutschów stanowiło apogeum próżnych starań partii, by uzyskać realny wpływ na tamtejszą ludność niemiecką, czy to w postaci widocznego zaangażowania jej w imprezy propagandowe (takie jak rocznice puczu monachijskiego z 1923 r.), wieczory dyskusyjne (Sprechabende), czy też zaskarbić sobie jej większą przychylność poprzez dystrybucję słodyczy, papierosów i alkoholi w czasie świątecznym. Ostatecznie NSDAP poniosła klęskę polityczną i wizerunkową w Generalnym Gubernatorstwie, gdyż Frank skutecznie obronił swoich prerogatyw,,jednolitego kierownictwa” – abstrahując od tego, jak silną pozycję miał w rzeczywistości – i nie chciał podzielić się władzą.

Na opisanych tarciach skorzystał najbardziej Himmler i jego SS, którego rola w Generalnym Gubernatorstwie systematycznie rosła po 1943 r. Ewakuacja władz niemieckich wraz z operacją wiślańsko-odrzańską Armii Czerwonej w styczniu 1945 r. położyła kres nadziejom Kancelarii NSDAP na przeprowadzenie reform strukturalnych. Trwająca od lutego do kwietnia 1945 r. kłótnia między Frankiem a Ministerstwem Spraw Zagranicznych Rzeszy, dotycząca formalnego rozwiązania lub też dalszego trwania Generalnego Gubernatorstwa, stanowiła epilog tej polikratycznej satyry, w trakcie której agregaty władzy cywilnej i partyjnej zażarcie się zwalczały oraz kwestionowały swoje uprawnienia. Owa okupacyjna dżungla kompetencyjna prowadziła do jeszcze większej radykalizacji polityki rasowej wobec tzw. obcych narodowo, tj. Polaków i Żydów, którzy zapłacili za to najwyższą cenę.

Bibliografia:

• Brewing Daniel, W cieniu Auschwitz. Niemieckie masakry polskiej ludności cywilnej 1939-1945, tłum. R. Dziergwa, Instytut Zachodni, Poznań 2019.
• Broszat Martin, Nationalsozialistische Polenpolitik 1939-1945, Dt. Verl.-Anst., Stuttgart 1961.
• Buddrus Michael, Totale Erziehung für den totalen Krieg. Hitlerjugend und nationalsozialistische Jugendpolitik, cz. 1, Saur, München 2003.
• Das Diensttagebuch des deutschen Generalgouverneurs in Polen 1939-1945, red. W. Präg i W. Jacobmeyer, Dt. Verl.-Anst., Stuttgart 1975.
• Leszczyński Kazimierz, Gumkowski Janusz, Generalne Gubernatorstwo w oczach Niemca (sprawozdanie dra Blaschka, szefa biura prezydialnego protektora Rzeszy na Czechy i Morawy, z podróży służbowej do Generalnego Gubernatorstwa w dniach 21-26 sierpnia 1942 r.), „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce”, 1965, t. 15.
• Madajczyk Czesław, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. 1, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1970.
• Nolzen Armin, Die Arbeitsbereiche der NSDAP im Generalgouvernement, in den Niederlanden und in der besetzten Sowjetunion, [w:] Die deutsche Herrschaft in den ,,germanischen” Ländern 1940-1945, red. R. Bohn, Steiner, Stuttgart 1997.
• Schenk Dieter, Hans Frank. Biografia generalnego gubernatora, tłum. K. Jachimczak, Znak, Kraków 2009.

Źródła internetowe:

• https://niemieckikrakowblog.wordpress.com/biogramy/, [dostęp z dnia: 20.12.2020.]
• https://niemieckikrakowblog.wordpress.com/organizacje-i-instyytucje/, [dostęp z dnia: 20.12.2020.]

redakcja: Jakub Jagodziński

Polecamy e-book Mateusza Kuryły – „Powaby totalitaryzmu. Zarys historii intelektualnej komunizmu i faszyzmu”