Największe miasta Korony (1500–1790) [Mapy]
Korona Królestwa Polskiego – zobacz też: Krainy historyczne w Polsce – 10 faktów, które warto poznać [MAPY]
W latach 80. XVI w. ludność Polski miała wynosić ok. 7,5 mln., jej zdecydowana większość mieszkała na wsi lub w małych miasteczkach. Królestwo Polskie, a właściwie Korona, posiadała jednak również większe miasta – demografowie historyczni do kategorii tej zaliczają ośrodki, których wielkość szacuje się od 5 tys. mieszkańców wzwyż. Były one jednak wyjątkami – na przełomie XV i XVI w. było ich osiem, natomiast ok. 80 kolejnych liczyło ok. 2–3 tys. mieszkańców. Historia tych największych miast może powiedzieć nam niemało o dziejach dawnej Polski.
Ośrodki miejskie w Koronie ok. 1500 r. (aut. Marcin Sobiech / EXGEO Professional Map) Zobacz mapę w większej rozdzielczości
U schyłku średniowiecza połowa dużych miast znajdowała się na terenach włączonych do Korony po pokoju toruńskim w 1466 r. Najważniejszym z nich był oczywiście Gdańsk, liczący wówczas ok. 35 tys. mieszkańców i należący do związku hanzeatyckiego, podobnie jak trzy inne duże ośrodki: Toruń, Elbląg (po 10 tys. mieszkańców) oraz Braniewo (5 tys. mieszkańców). Swoją potęgę budowały one na handlu bałtyckim i wiślanym oraz dostępie do morza. Szczególnym przypadkiem było zwłaszcza Braniewo. To niewielkie obecnie miasteczko leżące tuż przy granicy z obwodem kaliningradzkim było pierwszą stolicą biskupstwa warmińskiego – państwa duchownego, podległego najpierw Krzyżakom, a później królom Polski. Braniewo/Braunsberg było jedynym warmińskim portem morskim, rozwijającym się dzięki żegludze na Zalewie Wiślanym.
Pozostałe cztery duże miasta Korony u schyłku XV w. to nie tylko tradycyjne ośrodki średniowieczne, rozbudowane w czasach rozbicia dzielnicowego, takie jak Poznań czy Kraków (liczony z Kazimierzem i Kleparzem, we właściwym Krakowie mieszkało ok. 10 tys. mieszkańców). Były to też grody, które rozwinęły się dzięki bogatym kontaktom ze Wschodem. Lublin był jednym z ulubionych miast Władysława Jagiełły, natomiast wielokulturowy Lwów stał się stolicą arcybiskupią. Oba miasta korzystały też na handlu łączącym Ruś z Europą.
Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!
Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!
Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/
U schyłku XVI w. rozwój miast koronnych wciąż przebiegał pomyślnie – większość notowała wzrost liczby mieszkańców, często o kilkadziesiąt procent. Rozwijały się zarówno miasta pruskie (Gdańsk, Elbląg, Braniewo, Toruń), stare miasta Korony (Poznań, Gniezno, Kraków), jak i ośrodki, które rozkwitły w epoce jagiellońskiej (Lwów, Lublin). W końcu wśród najważniejszych miast Rzeczpospolitej pojawiła się Warszawa – wcześniej jeden z głównych ośrodków prowincjonalnego Mazowsza, od 1569 r. miejsce odbywania sejmów, od 1573 r. wolnych elekcji, zaś od 1596 r. siedziba królów Polski.
Ośrodki miejskie w Koronie ok. 1600 r. (aut. Marcin Sobiech / EXGEO Professional Map) Zobacz mapę w większej rozdzielczości
Charakterystyczny wydaje się wzrost ludności miast na południu, związany z pokojowym rozwojem gospodarczym. Część z nich to ośrodki ważne już w średniowieczu, czego przykładem jest Nowy Sącz, rozwijający się równolegle do sąsiedniego Starego Sącza i położony w tzw. państwie klarysek sądeckich. Innym przypadkiem był Przemyśl, ważny ośrodek dawnej Rusi Halickiej, rozwijający się dzięki przebiegającym przez miasto szlakom handlowym wschód–zachód i północ–południe. Czynnikiem miastotwórczym mógł być też przemysł wydobywczy. W czołówce największych (i najbogatszych) miast Korony znalazła się wówczas Wieliczka, znana z żup solnych, oraz Olkusz, wokół którego eksploatowano złoża srebra i w którym w końcu XVI w. przez jakiś czas funkcjonowała mennica królewska. Moment ten to także zapowiedź rozwoju miast prywatnych – w 1580 r. miała miejsce lokacja Zamościa, stolicy prywatnego władztwa potężnego kanclerza i hetmana Jana Zamoyskiego (od 1589 r. stolica Ordynacji Zamoyskiej).
Polecamy e-book Izabeli Śliwińskiej-Słomskiej – „Trylogia Sienkiewicza. Historia prawdziwa”
Książka dostępna również jako audiobook!
Niemal 200 lat później, ok. 1790 r., sytuacja okazała się dużo bardziej skomplikowana. „Stare” ośrodki miejskie w porównaniu do początków wieku XVII... wyludniły się. Przyczyną były wojny XVII i XVIII w. (potop, wielka wojna północna, obce interwencje) bądź też wielkie epidemie, np. dżumy (przykład Torunia). Część miast bądź popadło w stagnację ludnościową (Gniezno), bądź ich liczebność spadła poniżej 5 tys. mieszkańców (miasta Małopolski i Rusi). Wyjątkiem okazał się jedynie Lwów, w którym pod względem liczby mieszkańców odnotowano w tym czasie wyraźny wzrost.
Ośrodki miejskie w Koronie ok. 1790 r. Zaznaczono także ziemie utracone w ramach pierwszego rozbioru (aut. Marcin Sobiech / EXGEO Professional Map) Zobacz mapę w większej rozdzielczości
W porównaniu do przełomu XVI i XVII w. doszło natomiast do wyraźnego rozwoju miast na terenach południowo–wschodnich. Obok dużych ośrodków kresowych, takich jak Kamieniec Podolski, wiodącą rolę w urbanizacji tych terenów odegrały miasta prywatne. Widać tu specyfikę oddziaływania takich rodów jak Żółkiewscy (Żółkiew), Sobiescy (Żółkiew, Złoczów), Koniecpolscy (Brody), Potoccy (Stanisławów), Zasławscy (Zasław) czy Ostrogscy, których ordynacja (niepodzielny majątek dziedziczony po linii męskiej) mieściła się wokół Dubna na Wołyniu. Podobnie rozwijały się prywatne miasta w Wielkopolsce, takie jak należące do Leszczyńskich Leszno czy założony w XVII w. przez Przyjemskich Rawicz.
Prawdziwy wzrost liczby ludności zaliczyła jednak stołeczna Warszawa, która u szczytu epoki stanisławowskiej liczyła ponad 100 tys. mieszkańców. Wpłynął na to stołeczny charakter miasta, jego rozwój gospodarczy (zwłaszcza w czasach Stanisława Augusta) czy włączenie w obręb miasta mniejszych jurydyk prywatnych. W istocie więc u schyłku Rzeczpospolitej Obojga Narodów doszło do wielkiego przewartościowania miejskiej rzeczywistości – dawne wiodące ośrodki popadły w kryzys, naprawdę dużym miastem została zaś stosunkowo młoda stolica, która przejmie funkcję miejskiego centrum ziem polskich na kolejne wieki.
Opracowano na podstawie: Cezary Kuklo, Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, DiG, Warszawa 2009.
