Polin – tu odpoczniesz. Polacy i Żydzi na przestrzeni wieków

Zobacz też: Irena Sendler – jak dostarczała pomoc dla getta?

Polin, czyli nazwa Polski w języku hebrajskim ma nieco inny, niż tylko fonetyczny wydźwięk. Można ją odczytywać jako „tu odpocznij”, miejsce spoczynku po podróży, miejsce bezpieczne. Wydaje się to znamienne, bo mimo tysiąca lat wspólnej historii, dla większości Żydów identyfikacja opierała się bardziej na mentalności „człowieka stąd”, miejsca bezpośredniego pochodzenia z danej społeczności żydowskiej niż na jako-takiej przynależności do Rzeczpospolitej. To co ich wyróżniało od innych postaw tego typu (np. chłopów „stąd”, nieposiadających wykształconej tożsamości narodowej), to wyraźna odmienność kultury i zwyczajów.

Pierwsi Żydzi pojawiający się na ziemiach polskich byli handlarzami słowiańskich niewolników (m.in. angielski termin slave stąd właśnie wyniósł swoje fonetyczne korzenie), a jeden z nich – Ibrahim ibn Jakub pozostawił po sobie bardzo ciekawą relację z pobytu w państwie Mieszka I. Istnieją dwie koncepcje pochodzenia polskich Żydów, stale osiadłych w kraju. Pierwsza to do dziś niepotwierdzona (choć też niewykluczona) teza mówi o ich chazarskim rodowodzie. Polscy Żydzi mogli jednak także pochodzić od diaspory aszkenazyjskiej. To, co pewne to fakt, że pojedynczy Żydzi osiedlali się na terenach Polski i Litwy już w X w. Podczas gdy z Anglii wygnano ich w 1290 r., z Francji całkowicie wypędzono w 1394 r., wyrzucano ich z Niemiec czy Hiszpanii, a w Portugalii przymusowo konwertowano, na ziemiach polskich spotykali się z nieco innym traktowaniem. Ważnym momentem w dziejach polskich Żydów było nadanie im w 1264 r. przez Bolesława Pobożnego statutu kaliskiego, przywileju gwarantującego wolność wyznania, handlu, specjalne sądownictwo etc. Dokument ten stanowił później przez całe wieki podstawę kreowania sytuacji Żydów w Polsce, a potwierdził go szereg władców, poczynając od Kazimierza Wielkiego, wnuka Pobożnego.

„Przyjęcie Żydów w Polsce”, obraz Jana Matejki z 1889 roku (domena publiczna)

Korzeni zadomowienia się Żydów na terenach polskich doszukuje się właśnie najczęściej w czasach panowania wyżej wymienionego króla. Za jego czasów ziemie Królestwa Polskiego posiadały charakter wielonarodowościowy, m.in. jego wschodnie podboje objęły tereny zamieszkiwane przez Rusinów. Żydzi znajdowali u króla Kazimierza bezpieczną przystań – wyrzucani z wielu miejsc Europy, pod jego rządami otrzymywali możliwość osadnictwa (przywileje z 1334 r. potwierdzone w latach 1364 i 1367). Dodatkowym atutem okazał się też fakt, że epidemia czarnej „śmierci” obeszła się z Polską w wyjątkowo łagodny sposób na tle reszty kontynentu.

Choć Żydzi znajdowali się pod ochroną kolejnych królów, to relacje ze zwykłą ludnością przebiegały... różnie. W grę wchodził bowiem sposób postrzegania żydowskich sąsiadów przez pryzmat różnych stereotypów. Do najbardziej szkodliwych z nich, rzutujących na stosunki z chrześcijanami, były te dotyczące historii o szerzeniu chorób, profanacji hostii i wykorzystywaniu krwi chrześcijan do rytuałów religijnych. Pod tym ostatnim pretekstem w 1349 r. podburzeni przez kanonika mieszkańcy Krakowa zaatakowali miejskich Żydów, za co później niektórzy z nich stanęli przed sądem. Nieco inne, ale bardzo ważne były też relacje ze szlachtą. W 1539 r. Sejm przyjął ustawę na mocy której właściciele miast prywatnych przejmowali zamieszkujących je Żydów pod swoją jurysdykcję – na wyłączność. To owocowało współpracą, np. Żydzi zostawali zarządcami ziemskimi szlachty. Mieli także niebagatelny wpływ na różne gałęzie gospodarki.

Ubiory Żydów polskich w XVII i XVIII wieku (domena publiczna)

Za czasów I RP polscy Żydzi, choć formalnie nie byli odrębnym stanem, de facto byli w ten sposób traktowani. Żyli więc na pewnych określonych zasadach, zajmując się np. handlem, ale nie mając obowiązku brania udziału w bieżącej polityce czy służenia w armii. Przez wieki Żydzi posiadali własne sądy, samorządy, gminy wyznaniowe etc. i to im podlegali, tworząc – o ile można tak to określić – swego rodzaju państwo w państwie. Ciężko więc w owym czasie odnieść się do ogólnego stosunku Żydów względem państwowości polskiej, jako że dla nich pierwszorzędne znaczenie miała organizacja życia na poziomie lokalnym, wewnątrz ich własnych społeczności. To było już wtedy „życie równoległe” względem innych nacji Rzeczpospolitej.

Sprzyjały temu też pewne działania duchowieństwa, a więc kolejnej kasty społecznej. Choć ruchy reformatorskie były w pewnym momencie bardzo silne wśród polskiej szlachty – w końcówce XVI wieku większość przedstawicieli tego stanu była protestantami różnego rodzaju – to w Rzeczpospolitej zwyciężyła ostatecznie prężnie działająca kontrreformacja, a narodowość polską (rozumianą w świetle tamtych czasów) zaczęto utożsamiać z katolicyzmem. Niebagatelna była też obecność Kościoła w kształtowaniu się życia politycznego państwa. Prawo kanoniczne z kolei na przestrzeni wieków postulowało separację chrześcijan i Żydów. Ciekawe wydają się np. uchwały podjęte na synodzie w Łucku w roku 1726, gdzie powtórzono istniejące wcześniej zakazy dla chrześcijan m.in... zapalania i gaszenia świec w święta żydowskie czy spożywania macy. Zdarzało się, że Żydzi z kolei nie mogli np. organizować hałaśliwych procesji ślubnych w trakcie trwania choćby Wielkiego Postu (dekret biskupa przemyskiego z 1743 r.). Stopień przestrzegania tych zasad może być jednak czasami dyskusyjny.

123 lata bez Polski na mapie

Pod koniec XVIII wieku Polska targana licznymi problemami chyliła się ku ostatecznemu upadkowi. Nim na dobre została podzielona między trzech zaborców, Tadeusz Kościuszko w bohaterskim zrywie starał się ocalić ostatki niezależności ojczyzny. Także i w dziejach insurekcji znaleźć można odbicie „stanu żydowskiego”, a jego emanacją była postać Berka Joselewicza, dowódcy żydowskiego pułku lekkiej jazdy, który za swoją działalność na rzecz niepodległości Polski otrzymał nawet order Virtuti Militari, był też oficerem Legionów Polskich we Włoszech. Zmarł z kolei walcząc z Austriakami pod Kockiem w 1809 r. W swej odezwie do Żydów twierdził: „Wierni bracia! Walczmy za ojczyznę, póki w sobie mieć będziemy kroplę krwi”.

Berek Joselewicz (domena publiczna)

Takich „Berków Joselewiczów” nie było przecież wcale wiele, a niektóre postawy Żydów mogły wzbudzić niechęć: gdy Napoleon znajdował się u szczytu potęgi, wzrosły nadzieje Polaków na odbudowanie niezależnego państwa u boku cesarza Francuzów. Kampania rosyjska okazała się jednak kompletną katastrofą. W roku 1814 z tej okazji we Lwowie (będącym oczywiście pod władzą zaborców) ogłoszony został nakaz świętowania, do którego wielu Żydów z lubością się przyłączyło. Nie mogło się to spotkać z przychylnością Polaków. Wyidealizowany obraz polskiego Żyda skanalizowany w postaci Jankiela z „Pana Tadeusza” – czyli osoby wyraźnie odmiennej kulturowo, ale jednocześnie nastawionej patriotycznie względem sprawy polskiej – często odbiegał więc od rzeczywistości.

Wiek XIX upłynął więc dawnym narodom Rzeczpospolitej w trzech różnych sferach politycznych: pruskiej, rosyjskiej i austriackiej. Determinowało to różnorodność losów mieszkańców poszczególnych mocarstw. I tak np. w zaborze rosyjskim powstała strefa osiedlenia, czyli zachodnie ziemie imperium na których zezwolono osiedlać się Żydom. Skupienie całej ludności żydowskiej na określonym obszarze ziemi prowadziło do różnych antagonizmów (w myśl zasady „dziel i rządź”). W 1881 r. rozpoczęła się w Imperium Rosyjskim fala pogromów, która w gruncie rzeczy ominęła Królestwo Polskie, jednak wystarczyła tylko plotka–iskra, aby doprowadzić do rozruchów. W grudniu tego roku w kościele Świętego Krzyża w Warszawie wybuchła panika – stratowano na śmierć 20 osób, a winą za to obarczono bliżej nieznanego żydowskiego kieszonkowca. To doprowadziło do pogromu, w którym zginęły dwie osoby, a aż 10 tysięcy poniosło straty materialne różnego rodzaju, w tym nawet utratę dachu nad głową.

Żydzi jednak przez lata zaborów rozwijali wciąż swoją kulturę, akcentującą oczywiście odrębność, choć światy Polaków i Żydów zdawały się przenikać. Specyficzną formą życia żydowskiego był sztetl, małe miasteczko skupiające ludność żydowską, ale Żydzi zamieszkiwali też licznie miasta, gdzie wzajemne interakcje były nieuniknione. Na przełomie XIX i XX wieku dziewczynki żydowskie uczęszczały do szkół polskich, chłopcy zaś do chederów i jesziw. Przełom wieków to także pojawienie się kultury masowej, w tym także żydowskiej. Istniały ruchy integracjonistyczne, ochoczo wspierane przez polskich pozytywistów, choć organizacje te w miarę upływu czasu traciły na sile, a poparcie zyskiwali syjoniści i socjaliści z Bundu.

Artykuł inspirowany książką Gabriela Kayzera pt. „Klincz? Debata polsko-żydowska”:

Strefa osiedlenia (domena publiczna)

Otwarte pozostaje pytanie, jak wyglądałyby stosunki polsko-żydowskie i szerzej, Polaków z mniejszościami narodowymi, gdyby po 1795 r. zachowana została do współczesności ciągłość państwowa. Kształtowanie się świadomości narodowej z wieku XIX zastało ludy dawnej RP w sytuacji rozbicia między trzy państwa zaborcze, zróżnicowane kulturowo, politycznie, gospodarczo i administracyjnie. II RP miała już zupełnie inny charakter – Litwinom udało się założyć własne państwo, swoje ambicje mieli także w różnym stopniu Ukraińcy i Białorusini, rozdzieleni między Polskę i Rosję Radziecką, a Żydzi występowali o autonomię. A nie były to wszystkie mniejszości nowopowstałego państwa, choć reszta zamykała się w sumie w zaledwie kilku procentach populacji.

Postawy żydowskie po 1918 roku były tak różne, jak państwowość pod niedawnymi zaborami. Byli więc np. Żydzi spolonizowani, uważający się po prostu za Polaków, ci ortodoksyjni, zamykający się w obrębie własnej, hermetycznej społeczności, dla których kwestia państwa nie była pierwszorzędna, oraz ci walczący o autonomię dla swojego narodu w ramach Rzeczpospolitej. Kwestia autonomii była zresztą podejmowana jeszcze przed faktycznym ukształtowaniem się polskiej niepodległości. W październiku 1918 roku w Warszawie obradowała Konferencja Syjonistyczna, na której podejmowano temat szerokiej samorządności ludności żydowskiej, która miała spełniać pewne „specyficzne potrzeby”, możliwe do zaspokojenia tylko w obrębie tej narodowości.

Cel ten nie został spełniony, a II Rzeczpospolita stała się przedmiotem dwóch koncepcji funkcjonowania państwa: narodowego Romana Dmowskiego i federacyjnego Józefa Piłsudskiego. Piłsudski i jego środowisko polityczne opowiadało się za przyznaniem mniejszościom pełnego równouprawnienia w zamian za ich lojalność wobec państwa. Podobny stosunek do sprawy przejawiało Polska Partia Socjalistyczna. Zupełnie odmienną koncepcję posiadało Stronnictwo Narodowe czy skrajny Obóz Narodowo-Radykalny (ONR-Falanga, ONR-ABC). Śmierć marszałka i dekompozycja sanacji pozwoliła na coraz śmielsze poczynania środowisk prawicowych, które w myśl zasady, że w Polsce gospodarzem jest naród polski próbowały wprowadzić na uniwersytetach numerus clausus (ograniczenia liczby żydowskich studentów) i numerus nullus (całkowitego wyłączenia Żydów). W końcu w życie weszła inna zasada – getta ławkowego, rodzaju dyskryminacji wyrażonej przez wydzielanie dla Żydów ławek w salach wykładowych, bez możliwości zmiany miejsc.

W 1931 r. Żydów było w Polsce ok. 3,1 mln, niemal 10% populacji kraju. 3/4 z nich zamieszkiwało miasta i zajmowało się z reguły zawodami typowo mieszczańskimi. Żydowska inteligencja miała spory udział w wykonywaniu zawodów prawniczych i lekarskich (nawet do 50%). O wielkich postaciach literatury, jak choćby Leśmian, Tuwim, Słonimski czy Schulz nie należy chyba przypominać. Żydzi posiadali także spore wpływy w bankowości i zakładach przemysłowych. Czynnikiem kształtującym ówczesne relacje społeczne był fakt, że narodowość najczęściej (choć oczywiście nie zawsze) łączyła się z wyznaniem religijnym. Żydzi mieli oczywiście swój judaizm, Polacy katolicyzm, Ukraińcy i Białorusini prawosławie czy grekokatolicyzm, Niemcy ewangelicyzm etc. To oczywiście determinowało różne style życia, które potrafiły zamknąć w sobie czasem jedna, niewielka miejscowość. Taki świat zastała II wojna światowa, okrutny konflikt, który miał zmienić wszystko.

Przyjaźń, wrogość, walka, zagłada

Żydzi w klubie nocnym w warszawskim getcie, maj 1941 roku (fot. Bundesarchiv, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Niemcy)

Choć żydowscy politycy czy organizacje takie jak Bund we wrześniu 1939 r. wyraziły poparcie dla walki o niezależność Polski, to na relacje polsko-żydowskie rzutowało zachowanie tych drugich na Kresach zajętych przez Armię Czerwoną, gdzie zdradzały się pewne prosowieckie sympatie (witanie krasnoarmiejców etc.). W środowiskach polskich przyjęto to oczywiście jako akt zdrady. Po wrześniu 1939 roku Polska znów została podzielona na kilka stref, w których sytuacja obywateli II RP była różna. Niemcy część ziem wcielili bezpośrednio do Rzeszy, reszta znalazła się w granicach Generalnego Gubernatorstwa zarządzanego z Wawelu przez Hansa Franka. Cały system zmieniał się w taki sposób, że Niemiec mógł w zasadzie bezkarnie zabić danego Polaka, niezależnie od tego, czy był cywilem, wojskowym czy członkiem innych organizacji. Zdarzały się przypadki morderstw, których bezpośrednią motywacją był udział danego człowieka w powstaniach śląskich czy w zrywie wielkopolskim. O tym, jak zła była sytuacja ludności żydowskiej także nie trzeba wspominać.

Ciekawym przypadkiem był system szkolnictwa, który to w dość jaskrawy sposób pokazywał pewne różnice między okupacją niemiecką i sowiecką. O ile naziści zamykali szkoły ponadpodstawowe i redukowali program nauczania do minimum (język niemiecki, rachunki), o tyle Rosjanie zachowali przedwojenny system edukacji, modyfikując jednak program nauczania na wzór znany już wcześniej w ZSRR, czyli nastawiony na sowietyzację społeczeństwa. Podział placówek opierał się na kwestiach narodowych, istniały więc szkoły białoruskie, ukraińskie, żydowskie i polskie (gdzie język polski wciąż był względnie tolerowany). Terror jednak trwał nadal, w tym aresztowania, mordy i deportacje. Zamiast Kresów istniały „Zachodnia Ukraina” i „Zachodnia Białoruś”.

Wzajemne postawy Polaków i Żydów w latach późniejszych okupacji były kształtowane przez wiele czynników. Kwestia nieufności Polaków brała swoje podstawy przede wszystkim na kolaboracji Żydów z okupantami (oboma, bo pamiętać należy np. o żydowskiej policji pomocniczej pod okupacją niemiecką), ze strony żydowskiej brak zaufania wyrastał przede wszystkim na takich wydarzeniach jak pogrom w Jedwabnem (1941 r.) oraz na działalności szmalcowników, czyli osób które dla własnych korzyści szantażowały ukrywających się Żydów lub wprost denuncjowały ich w zamian za nagrody. Czasami działał też strach. Zygmunt Klukowski, lekarz ze Szczebrzeszyna w swoim dzienniku pod datą 26 listopada 1942 roku zanotował, że okoliczni chłopi w obawie przed represjami zaczęli wyłapywać ukrywających się Żydów. Odstawiali ich do miast lub zabijali na miejscu.

Cyryl Ratajski, Delegat Rządu na Kraj pisał po powstaniu getta w Warszawie w 1941 roku o podzielonych nastrojach: z jednej strony współczujących, z drugiej zaś pamiętających współpracę z Sowietami i z Niemcami (Żydzi dominowali handel, wykupując np. z dnia na dzień cały towar). Wzrastał przez to antysemityzm wśród niektórych Polaków, na co wyraźnie chciał zareagować Wódz Naczelny, generał Władysław Sikorski, starający się wymóc większy sprzeciw polskiego podziemia wobec antysemickich postaw. Wiedział, jaki wydźwięk międzynarodowy mogłyby mieć takie nastroje.

Ciekawym przypadkiem wydają się antyżydowskie zamieszki w Warszawie nieco wcześniej, na wiosnę 1940 roku. Napady na Żydów i dewastowanie ich sklepów rozpoczęło się 23 marca i było akcją skrajnych (choć marginalnych) ugrupowań: „Ataku” oraz Narodowej Organizacji Radykalnej. Nie wiadomo, na ile można ocenić udział Niemców – czy podjudzali oni do tych zachowań czy jedynie przymykali na nie nie oko. Polskie Państwo Podziemne widziało w tym niemiecką prowokację mającą skompromitować Polaków i być może uzasadnić powstawanie getta. Z całą pewnością gazeta „Warschauer Zeitung” już po ustaniu starć napisał, że Żydzi byli temu winni przez swój udział w lokalnym handlu.

Oczywiście, Polacy mają za sobą także dużo bardziej chwalebne postawy i to występujące znacznie częściej. Istniała pomoc zorganizowana pod postacią np. Rady Pomocy Żydom, dużo bardziej znacząca wydaje się jednak kwestia pomocy indywidualnej która nastręcza o tyle problemów, że dokładne oszacowanie jej rozmiarów jest niemożliwe – bo po prostu należało ukrywać po niej wszelkie ślady. Postawy te były niezależne od polityki czy presji czasowej – każdy decydował za siebie. Ryzyko przy tym było dużo większe niż w przypadku pomocy zorganizowanej, bo pomagający byli zostawieni sami sobie względem terroru okupacyjnego. Za pomoc Żydom groziła śmierć, za ich wydanie obiecywano wspomniane wcześniej nagrody, np. rzeczowe (zapasy żywności). Polacy są pierwsi wśród "Sprawiedliwych wśród Narodów Świata" – do dziś tytuł ten otrzymało ponad 6700 Polaków.

Artykuł inspirowany książką Gabriela Kayzera pt. „Klincz? Debata polsko-żydowska”:

Warta nadmienienia jest też rola niektórych środowisk kościelnych w ocaleniu Żydów, a także codzienne życie katolików pochodzenia żydowskiego. Ks. prałat Józef Maj w wywiadzie udzielonym Gabrielowi Kayzerowi na potrzeby książki „Klincz? Debata polsko-żydowska” przypomniał, jak w 1940 roku w granicach warszawskiego getta znalazły się trzy kościoły rzymskokatolickie: Wszystkich Świętych, Narodzenia Najświętszej Maryi Panny i św. Augustyna. Miało to niebagatelny wpływ na pewne interakcje polsko-żydowskie, będącymi czasem kwestiami przeżycia. O ile dwie pierwsze świątynie były czynne aż do likwidacji getta, to kościół św. Augustyna był nieczynny, co nie przeszkodziło ks. Franciszkowi Garncarkowi i Leonowi Więckowiczowi pomagać Żydom. Wydawano np. fałszywe metryki dla dzieci ratowanych przez Irenę Sendlerową. Za swoją działalność obaj kapłani ponieśli śmierć.

Kościół, choć sprofanowany przez Niemców, przetrwał likwidację getta. Warto nadmienić, że przed wojną parafia Wszystkich Świętych była największą w Warszawie (75 000 osób). Do getta nie trafiali wyłącznie Żydzi wyznający judaizm, ale też pochodzący głównie z warstw inteligencji-konwertyci – katolicy, uznający się przede wszystkim za Polaków pochodzenia żydowskiego. Kościoły w getcie mogły być otwarte tylko na jedną mszę dziennie, wchodzenie do świątyni odbywało się pod restrykcyjnym okiem Niemców. Żydowscy katolicy często po wejściu do kościoła zdejmowali opaski z gwiazdą Dawida, co było jednak wyrazem tego, że tu mogli przez chwilę czuć się jak reszta polskiego społeczeństwa, bez stygmatyzacji dokonanej rękami okupanta. Okazywanie patriotyzmu zdarzało się też wśród wyznawców religii mojżeszowej, np. 1 lipca 1942 podczas oficjalnego posiedzenia odegrano Chopina przeplatanego z „Jeszcze Polska nie zginęła”.

Mur getta dzielący plac Żelaznej Bramy (fot. Bundesarchiv, opiblikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0 Niemcy)

Jeszcze inną sprawą były wzajemne relacje Armii Krajowej i Polskiego Państwa Podziemnego a Żydowskiego Komitetu Narodowego i Żydowskiej Organizacji Bojowej. Ogólna współpraca struktur polskich i żydowskich miała swoją szczególną specyfikę: w pierwszych latach okupacji ZWZ-AK wykrystalizowało się nie jako formacja ogólnopolska, ale jako przede wszystkim organ walki narodu polskiego. Nawet tym, którzy nie byli antysemitami, odmienność Żydów wydawała się kwestią oczywistą, a ich wyobcowanie pogłębiało się wraz z osadzaniem w gettach i dyskryminacyjnych niemieckich prawach. Problem współpracy zbrojnej polegał też na rozbieżności planu działania – Żydzi wobec zagrożenia eksterminacją musieli podejmować walkę na zupełnie innych zasadach i w innym tempie niż Polacy, którzy woleli wyczekiwać najodpowiedniejszego momentu do podjęcia głównych działań przeciwko Niemcom. Jeśli zaś chodzi o kwestię dozbrajania formacji żydowskich (brak broni był wiecznym problemem), to jest to sprawa dyskusyjna: Polskie Państwo Podziemne, mające swoje priorytety walki, nie miało środków militarnych, mogących w pełni realizować ocalenie Żydów.

Żydokomuna. Eksodus 1968

II wojna światowa i Holocaust obróciły w perzynę przedwojenny świat Żydów polskich. Planowa eksterminacja prowadzona przez niemieckiego okupanta oraz odbywająca się zaraz po wojnie emigracja do Izraela sprawiła, że populacja Żydów stała się relatywnie niewielka. Imigracja izraelska, czyli ocaleni, też z pewnością wyczuwali poczucie odrębności od Sabrów (rdzennych Żydów). Okrutnie zobrazowały ten fakt dzieci, które w szkołach Izraela potrafiły wyzywać potomków imigrantów od sabonim : „mydła”. Konsolidacja przybywających z całego świata Żydów mogła okazać się nieco trudniejsza niż przypuszczano, mimo zachowanej odmienności kultury.

Tymczasem w Polsce nastały nowe rządy – komunistyczne. Stalin bez wątpienia ugrał pod względem terytorialnym bardzo dużo na II wojnie światowej. Oprócz bezpośredniego wcielenia nowych ziem do Związku Radzieckiego (jak np. państwa bałtyckie) w orbitę swoich wpływów wepchnął szereg innych państw, które przez lata stanowić miały satelity Kraju Rad.

W realizacji planu przejęcia pełnej kontroli nad Polską (pamiętajmy, że był to jednak pewien proces) Stalin wykorzystał m.in. Jakuba Bermana, polskiego Żyda i komunistę. Jego narodowość nie była przypadkowa, bo choć Stalin nie był specjalnym filosemitą, to Żydów uważał za kosmopolitów, mniej skłonnych do polskiego patriotyzmu. Berman został wysokim dygnitarzem komunistycznej władzy, a jego najważniejszą rolą było objęcie pieczy nad Ministerstwem Bezpieczeństwa Publicznego – organ ten był odpowiedzialny za represje wobec wszelkiej działalności opozycyjnej i m.in. mordy na osobach związanych z AK. Współpracownikami Bermana zostali także inni Żydzi z pochodzenia, m.in. Juliusz Hibner, Anatol Fejgin, Julia Brystygierowa (słynna „Krwawa Luna”) czy Józef Światło (znany ze swej późniejszej ucieczki na Zachód). Wzmocniło to mit tzw. „Żydokomuny”, czyli poglądu, że to Żydzi stanowili motor napędowy światowego komunizmu, a ich rola w jego tworzeniu była „wybitna”. A pogląd ten istniał jeszcze przed zakończeniem II wojny światowej, wspierany przez takie wydarzenia jak choćby wspomniane okazywanie przychylności wobec Sowietów.

Wyjątkowo tragiczny okazał się dla relacji polsko-żydowskich rok 1968, kiedy to na fali wydarzeń marcowych i „walki z syjonizmem” wielu polskich Żydów, którzy ostali się w Polsce, musiało opuścić kraj, emigrując do Izraela czy Stanów. Na nowe otwarcie relacji polsko-żydowskich trzeba było czekać aż do okresu po 1989 r.

Marsz Żywych w roku 2000 (fot. Ryszard Domasik, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0)

Do dziś

Echa wspólnych dziejów Polaków i Żydów słychać do dziś. Znana z pewnością w polskich realiach rodzina Wildsteinów jest mozaiką postaw i losów kolejnych pokoleń Żydów. Dawid Wildstein przyznaje, że jego ród zasymilował się z Polakami w międzywojniu. Jego dziadek Baruch był „twardym Żydem”, mówiącym w jidysz, a drogą jego asymilacji okazał się poniekąd... komunizm. Bronisław i Dawid wydają się znajdować na absolutnie innych orbitach także pod względem wiary: Dawid chętnie opowiada o przejściu na katolicyzm. Nieco odwrotną drogę przeszedł Paweł Bramson, który jest niezwykłym przykładem odkrywania w sobie żydowskich korzeni. Obracał się w środowisku skinheadów, miał poglądy ksenofobiczne i antysemickie. Związał się z Żydówką, a ta odkryła, że i on ma żydowskie korzenie, co odwróciło jego postrzeganie rzeczywistości. Został ortodoksyjnym Żydem i zajmuje się wydawaniem certyfikatów koszerności. Takich opowieści jest wiele, a można o nich przeczytać chociażby w książce Klincz? Debata polsko-żydowska Gabriela Kayzera.

Historia na pewno wciąż mocno rzutuje na relacje Polaków i Żydów. Ten artykuł nie był w stanie objąć wielu wydarzeń i postaw, także tych szczególnie istotnych. Mowa o dziejach bardzo skomplikowanych, bo to dzieje wzajemnej nieufności i czasem czynów strasznych, ale też, co z pewnością jest cenniejsze, dzieje współżycia obok siebie przez wiele wieków. Choć czasem światy Polaków i Żydów były od siebie odseparowane, to nie mogły się nie przenikać, pozostawiając po sobie ważne świadectwa historii.

Bibliografia:

• Hundert Gershon David, Żydzi w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku. Genealogia nowoczesności, Wydawnictwo Cyklady, Warszawa 2007
• Kayzer Gabriel, Klincz? Debata polsko-żydowska, Wydawnictwo Zona Zero, Warszawa 2017
• Korboński Stefan, Polacy, Żydzi i Holocaust, Wydawnictwo Instytutu Pamięci Narodowej, Warszawa 2011
• Kurek Ewa, Poza granicą solidarności. Stosunki polsko-żydowskie 1939-1945, Wydawnictwo: Bollinari Publishing House, Warszawa 2014
• Libionka Dariusz, ZWZ-AK i Delegatura Rządu RP wobec eksterminacji Żydów polskich[w:] Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i materiały, Wydawnictwo Instytutu Pamięci Narodowej , Warszawa 2006
• Polonsky Antony, Dzieje Żydów w Polsce i Rosji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2014
• Urynowicz Marcin, Zorganizowana i indywidualna pomoc Polaków dla ludności żydowskiej eksterminowanej przez okupanta niemieckiego w okresie drugiej wojny światowej, [w:] Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i materiały, Wydawnictwo Instytutu Pamięci Narodowej , Warszawa 2006
• Wodziński Marcin, Po rozbiorach. Żydzi polscy? [w:] Historia Żydów. Dzieje narodu od Abrahama do Państwa Izrael. Żydzi w Polsce. 1000 lat wspólnych losów, Wydawnictwo Polityka, Warszawa 2014
• Zaremska Hanna, Osiedlenie [w:] Historia Żydów. Dzieje narodu od Abrahama do Państwa Izrael. Żydzi w Polsce. 1000 lat wspólnych losów, Wydawnictwo Polityka, Warszawa 2014
• Żbikowski Andrzej, Antysemityzm, szmalcownictwo, współpraca z Niemcami a stosunki polsko-żydowskie pod okupacją niemiecką, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2010

Redakcja: Tomasz Leszkowicz

Artykuł inspirowany książką Gabriela Kayzera pt. „Klincz? Debata polsko-żydowska”: