Polskie ślady w Odessie
Ten tekst jest fragmentem mapy „ODESSA – polskie ślady”.
Polski Zjazd
(Польський Узвіз [Polskij Uzwiz]) i ulica Polska (Вулиця Польська [wulica Polska])
Ulice Polska i Polski Zjazd należą do najstarszych ulic Odessy, a ich przebieg i nazwy ukształtowały się na początku XIX w. Polski Zjazd wraz z sąsiednimi ulicami: Zjazdem Kwarantannym i Zjazdem Dewolanowskim był jedną z trzech dróg dojazdowych wiodących z płaskowyżu do portu odeskiego i prowadził do głównej przystani handlowej, a jego nazwa najprawdopodobniej nawiązywała do pochodzenia zboża stanowiącego podstawę handlu Odessy na początku XIX w., przywożonego tu z majątków ziemskich polskiej szlachty zamieszkującej tereny dzisiejszej Ukrainy. Pozostałe dwie historyczne drogi prowadzące do portu to Zjazd Wojenny oraz – położony trochę na uboczu względem centrum miasta – Zjazd Chersoński wraz z sąsiednim Naryszkińskim Zjazdem (dzisiaj Zjazd Marinesko).
W okolicy ulic Polskiej i Polskiego Zjazdu na początku XIX w. powstały magazyny, składy oraz rezydencje należące do polskich właścicieli ziemskich z terenów Ukrainy. Najbardziej znanym tego typu obiektem są magazyny zbożowe Sobańskich nazywane koszarami Sabańskimi. Na skutek przemian politycznych (m.in. rekwizycji po powstaniu listopadowym) oraz gospodarczych w II połowie XIX w. oblicze tej części miasta się zmieniło. Okolica nabrała charakteru usługowo-mieszkalnego, a polskich czy greckich właścicieli nieruchomości coraz liczniej zaczęli zastępować przedstawiciele innych narodowości, przede wszystkim Żydzi.
14 kwietnia 2010 r. odcinek ul. Polskiej od ul. Deribasowskiej (Дерибасівська [Derybasiwska] do ul. Bunina (Буніна) otrzymał imię tragicznie zmarłego w katastrofie lotniczej pod Smoleńskiem polskiego prezydenta Lecha Kaczyńskiego, a na ścianie domu pod numerem 3. umieszczono pamiątkową tablicę.
Dom Katolickiego Towarzystwa Dobroczynności
(Польський Узвіз [Polskij Uzwiz] 9)
Katolickie Towarzystwo Dobroczynności zostało założone w 1882 r. z inicjatywy Konstantego Wołodkowicza. Dzięki hojności darczyńców organizacja szybko weszła w posiadanie pokaźnego majątku, w tym nieruchomości i lokat bankowych, z których utrzymywano m.in. przedszkole, internat i jadłodajnię oraz finansowano kolonie dla dzieci organizowane w willi nadmorskiej. KTD uratowało przed nędzą i kryminalizacją dziesiątki sierot oraz dzieci pochodzących z biednych polskich rodzin robotniczych. Wielkie zasługi na tym polu położyła s. Maria Drzewiecka, która pracowała w Odessie do 1922 r., kiedy wyjechała razem z grupą dzieci do Polski. Do najważniejszych nieruchomości należała zapisana w testamencie przez Ignacego Bagieńskiego na rzecz KTD w latach 80. XIX w. kamienica czynszowa znajdująca się obok mostu Stroganowa (Строганівський міст [Strohaniwskij Mist]). Dochód z wynajmu znajdujących się w niej mieszkań pokrywał na przełomie XIX i XX w. znaczną część wydatków Towarzystwa. Podczas I wojny światowej i rosyjskiej wojny domowej miejsce to było jednym z głównych ośrodków pomocy dla uchodźców polskich. Przejściowo też w 1919 r. urzędował tu polski konsulat. KTD zostało rozwiązane przez bolszewików w latach 20. XX w., a jego majątek znacjonalizowano.
KTD było najstarszą polską organizacją społeczną w Odessie. Chociaż oficjalnie miało charakter wyznaniowy i działało przy wielonarodowościowej parafii katolickiej, prowadzili je prawie wyłącznie Polacy. Ze względu na ograniczenia administracyjne obowiązujące w Cesarstwie Rosyjskim na przełomie XIX i XX w. niemożliwe było legalne działanie polskich organizacji o profilu narodowym, dlatego KTD pełniło do pewnego stopnia funkcję polskiego samorządu aż do poluzowania restrykcji w latach 1905–1906, zwołania wiecu polskiego i założenia „Ogniska” oraz „Domu Polskiego”.
Koszary Sabańskie
(вул. Канатна [Kanatna] 23)
Magazyn zbożowy przy ul. Kanatnej wybudowali w latach 20. XIX w. bracia Hieronim, Mateusz i Michał Sobańscy, właściciele ziemscy na Ukrainie, prowadzący od końca XVIII w. handel zbożem w portach czarnomorskich. Po 1831 r., na skutek poparcia przez Sobańskich powstania listopadowego, budynek został skonfiskowany przez władze rosyjskie, po czym wkrótce przerobiono go na koszary. Z czasem, od rosyjskiej wymowy nazwiska pierwszego właściciela, obiekt zaczęto nazywać koszarami Sabańskimi, a przylegającą do nich ulicę – Zaułkiem Sabańskim (Сабанський провулок [Sabanskij Prowułok]). Obiekt od prawie 200 lat, z niewielkimi tylko przerwami, pełni funkcje koszarowe. Obecnie mieści się w nim Odeski Państwowy Uniwersytet Spraw Wewnętrznych.
Muzeum Archeologiczne
(вул. Ланжеронівська [Łanżeroniwska] 4)
Muzeum Archeologiczne w Odessie powstało w 1839 r. jako część Cesarskiego Odeskiego Towarzystwa Historii i Starożytności. Przed I wojną światową muzeum nadzorowało wykopaliska prowadzone na całym północnym wybrzeżu Morza Czarnego, łącznie z Krymem. Dzięki temu zgromadziło cenne zbiory archeologiczne, przede wszystkim dotyczące starożytnych kolonii greckich. Przed 1914 r. w zbiorach muzeum znajdowały się też eksponaty związane z historią Rzeczypospolitej, m.in. marmurowe popiersie Zygmunta III Wazy, ładownica należąca do Tadeusza Kościuszki oraz zbroja pochodząca z pobojowiska pod Cecorą. Do honorowych członków Towarzystwa należał Józef Ignacy Kraszewski, który swoje wrażenia z pobytu nad Morzem Czarnym w 1843 r. opisał w diariuszu Wspomnienia Odessy, Jedyssanu i Budżaku. Budynek muzeum zbudowano w 1883 r. wg projektu Feliksa Gąsiorowskiego i jest on – obok tzw. pałacu Szacha – z pewnością najbardziej rozpoznawalnym odeskim dziełem tego płodnego architekta.
Lecznica Dr. Józefa Moczutkowskiego
(Старопортофранківська [Staroportofrankiwska] 46)
Wśród Polaków, którzy wnieśli największy wkład w rozwój Odessy zdecydowanie wyróżniają się przedstawiciele dwóch grup zawodowych: architektów i lekarzy. O ile w historycznym centrum miasta zachowały się dziesiątki budynków zaprojektowanych przez Gąsiorowskiego, Włodka czy Tołwińskiego, o tyle trudniej wskazać materialne świadectwa pracy polskich medyków. Niektórzy z nich wykładali na uniwersytecie, inni przyczynili się do poprawy stanu sanitarnego miasta; kolejni zaś prowadzili cenioną praktykę prywatną lub ośrodki lecznicze. Najchlubniej na kartach historii zapisali się jednak lekarze społecznicy, ratujący zdrowie najuboższych i pracujący nad poprawą bytu ludności odeskich przedmieść: Peresypu, Słobodki, Mołdawanki czy Młynów Bliskich i Dalekich (dziś dzielnice Odessy, których historyczne nazwy są obecne głównie w nazwach ulic, placów itp.).
Należy tutaj wymienić nazwiska Wincentego Boguckiego, prezydenta miasta w 1918 r., oraz Józefa Moczutkowskiego. Ten drugi zamieszkał w Odessie po ukończeniu studiów medycznych w Kijowie w 1869 r. Zajmował się m.in. balneologią oraz chorobami zakaźnymi, przez kilka lat był także radnym miejskim. Prowadził na sobie doświadczenia związane z przenoszeniem tyfusu przez wszy i krew chorych, czego o mało nie przypłacił życiem. Za własne pieniądze i wg własnego projektu Moczutkowski wybudował w 1890 r. nowoczesną przychodnię dla dzieci przy ul. Staroportofrankowskiej (Старопортофранківська [Staroportofrankiwska]), na pograniczu centrum miasta i Mołdawanki. Przychodnia leczyła przede wszystkim dzieci z ubogich rodzin z zachodnich i południowych przedmieść miasta. W razie potrzeby były kąpane, a poza poradą lekarską otrzymywały także darmowe lekarstwa, ciepły posiłek oraz ubrania. Józef Moczutkowski poświęcił przychodnię pamięci swojej matki.
Ostatnie lata życia doktor Moczutkowski spędził, pracując naukowo w Petersburgu, gdzie zmarł w 1903 r. Jego ciało przewieziono do Odessy i pochowano obok ukochanej matki na starym cmentarzu chrześcijańskim. Grób ten, podobnie jak cały cmentarz, zostały zniszczone w latach 30. XX w.
