Poznań po 1945 roku: miasto, które podniosło się z gruzów - o wystawie „Trudna codzienność” opowiada Magdalena Popławska
Magdalena Mikrut-Majeranek: Narracja wystawy oparta jest na historii symbolicznej rodziny, a skąd czerpano konkretne relacje świadków i jak przebiegało filtrowanie materiału do tej formy? Czy to narracja oparta na dziejach konkretnej rodziny, czy też mozaika losów różnych osób?
Magdalena Popławska: Tworząc historię rodziny, korzystałyśmy z różnych fragmentów spisanych wspomnień, historii mówionych oraz z opracowań naukowych. Odnosiłyśmy się także do relacji prasowych. Naszą intencją było stworzenie opowieści, która przede wszystkim obejmuje doświadczenia powszechne w okresie powojnia lub te występujące wielokrotnie. Nie jest to więc narracja bazująca na dziejach konkretnej rodziny. Nad treścią wystawy pracowałyśmy zespołowo, wraz z Anną Pikułą i Olgą Tarczyńską-Polus. Korzystałyśmy z rozmaitych źródeł i nawiązałyśmy liczne współprace z osobami i instytucjami dysponującymi archiwami. Znaczący udział w opracowaniu i wyborze materiałów, do których odwołujemy się w ramach wystawy, miała dr Marta Skowrońska. W ostatnich miesiącach współpracowała z nami również Alicja Figarska.
W wyniku II wojny światowej i toczących się w Poznaniu walk między Armią Czerwoną a wojskiem niemieckim miasto zostało zniszczone, a skala zniszczeń wojennych wynosiła 55 procent. Najmocniej ucierpiała starówka i większość zabytkowych budowli, urządzenia zakładów wodociągowych, kanalizacyjnych, gazowni, elektrowni oraz sieci przemysłowych. Czy wystawa dokumentuje ten proces metamorfozy, podnoszenia się miasta z gruzów?
Poświęcamy część wystawy kwestiom odgruzowywania miasta i odnosimy się do skali zniszczeń. Prezentujemy na przykład zdjęcia z usuwania gruzów oraz film z 1946 roku obrazujący zniszczenia Poznania, autorstwa Ludomira Budzińskiego. Wskazujemy na brak odpowiednich zasobów finansowych i materiałów budowlanych na potrzeby remontu domów czy szkół. Przywołujemy wspomnienia z pierwszych powojennych dni, w których mieszkańcy opowiadają o zasłanianiu materacami okien pozbawionych szyb, o braku dostępu do wody oraz o zniszczonej instalacji grzewczej.
Podkreślamy przy tym, że odgruzowywanie miasta i naprawianie uszkodzonych budynków zajęło wiele lat. Warto dodać, że przebieg powojennej odbudowy, szczególnie obiektów zabytkowych, był tematem innej wystawy w Galerii Śluza – wystawy „Miasto (re)konstruowane”, prezentowanej w 2020 i 2021 roku. Dokumentacja tej ekspozycji jest dostępna na stronie internetowej Galerii Śluza.
Z jakimi problemami borykali się mieszkańcy powojennego Poznania i jak udało się to Państwu zaprezentować?
Były to problemy związane z zaspokajaniem kluczowych potrzeb, w tym z dbałością o zdrowie i codzienne bezpieczeństwo. Na wystawie opowiadamy o konieczności zapewnienia sobie i swoim bliskim dachu nad głową w pierwszych dniach po zakończeniu działań zbrojnych – poprzez zajmowanie opuszczonych mieszkań, lub o zdobywaniu żywności na tzw. czarnych rynkach. Opisujemy też zmagania związane z porządkowaniem przestrzeni – tych wspólnych, jak i prywatnych.
Przybliżamy kwestie podejmowania pracy oraz nauki. Interesowały nas zarówno indywidualne strategie radzenia sobie z problemami, jak również sytuacje, w których widoczna była współpraca – praca kolektywna. Opisujemy ponadto rozwiązania systemowe, wdrażane przez instytucje miejskie i krajowe. Mamy więc tu do czynienia z trzema przeplatającymi się perspektywami – jednostkową, społecznościową i systemową. Są one widoczne dzięki prezentowaniu licznych materiałów archiwalnych – fragmentów wspomnień, artykułów prasowych, sprawozdań czy fotografii.
Miasto zostało potraktowane jako bohater zbiorowy. Jak wystawa mapuje przestrzeń zrujnowanego Poznania - transport, wodę, energię, mieszkalnictwo, odbudowę? Czy widz otrzymuje „ścieżki” po mieście 1945 (np. interaktywne plany, porównania „przed/po”)?
Zakładamy, że to właśnie losy fikcyjnej rodziny będą prowadzić naszych gości przez kolejne sale wystawowe. Opisując powojenną codzienność, odnosimy się do wybranych miesięcy 1945 roku i określonych zjawisk czy procesów, które w tym czasie zachodziły. Wystawę można więc zwiedzać, podążając za historiami z kolejnych miesięcy. Materiały archiwalne i różnego rodzaju pamiątki są ponadto prezentowane według określonych kategorii, takich jak „wspólne mieszkania” czy „dzieciństwo”.
Na ile doświadczenie Poznania było specyficzne, a na ile typowe dla zachodniej/centralnej Polski? Czy na wystawie pojawiają się porównania między-miejskie?
W ramach wystawy nie odnosimy się z reguły do doświadczeń z innych miejscowości i regionów. Uznałyśmy, że wymagałoby to odrębnej pracy i przestrzeni. Opisujemy na przykład powroty mieszkańców wysiedlonych podczas okupacji poza granice województwa, ale skupiamy się przy tym na doświadczeniach poznańskich. W niektórych wypadkach, na przykład gdy opisujemy organizację wyjazdów kolonijnych dla dzieci, odnosimy się nie tylko do Poznania, ale także do ówczesnego województwa poznańskiego.
Zainteresował Was ten temat? Tutaj znajdziecie więcej informacji o wystawie! Sprawdź: LINK
Stosunkowo dużo uwagi poświęcamy natomiast rozwiązaniom wspólnym dla różnych regionów, wynikającym z polityk i strategii krajowych. Poruszamy więc takie zagadnienia, jak system kartkowy – regulujący przydział żywności, odgórne regulowanie kwestii mieszkaniowych lub łączenie różnych klas i roczników w ramach powszechnej edukacji. W ten sposób osadzamy doświadczenia mieszkanek i mieszkańców Poznania w szerszym kontekście.
Wystawa ukazuje życie codzienne: mieszkania, aprowizację, naprawy, ruiny - czy może Pani wskazać eksponaty, które najlepiej oddają atmosferę tamtych miesięcy? Na które artefakty warto zwrócić szczególną uwagę?
Trudno wskazać treści czy obiekty, które najlepiej oddają atmosferę powojennych miesięcy, ponieważ rozpatrujemy codzienność z odmiennych perspektyw. W tej złożonej opowieści zwracamy natomiast szczególną uwagę na spisane lub nagrane wspomnienia oraz pamiątkowe fotografie, a także na autorskie prace młodzieży – prezentujemy na przykład wiersz „Zburzona szkoła” autorstwa Zofii Stein, przechowywany w Szkolnej Izbie Pamięci Liceum im. Dąbrówki w Poznaniu. Zależy nam na wydobyciu głosów tych, którzy osobiście doświadczyli trudu powojennego życia.
Powojenny Poznań stanowił mozaikę kulturową. To efekt m.in. przesiedleń i akcji Heim ins Reich. Czy wystawa pokazuje perspektywę mieszkańców Poznania różnych grup (np. powracających, przybyłych, dzieci-młodzieży, kobiet) i czy są wyjątkowe przedmioty pamiątkowe lub fotografie, które tę różnorodność ilustrują?
Na wystawie można zobaczyć między innymi fotografie przedstawiające powrót rodziny Szymkowiaków z wysiedlenia, z 1945 roku. Towarzyszy im fragment wspomnień pani Ewy Czarkowskiej, córki Jadwigi i Maksymiliana Szymkowiaków, który dotyczy pierwszych chwil po powrocie do Poznania. W innej sali powracamy do wspomnień dziecięcych. Prezentujemy wybrane rysunki uczennic i uczniów, na których utrwalone zostały przeżycia wojenne. Są to niezwykle poruszające prace, które w 2025 roku, jako część większej kolekcji, zostały wpisane na Światową Listę Dziedzictwa Dokumentalnego UNESCO.
Z jeszcze innej perspektywy – poruszamy na wystawie kwestie pracy zawodowej kobiet oraz ich aktywnego udziału w odgruzowywaniu miasta. To między innymi dzięki pracy i zaangażowaniu grupy nauczycielek już 12 lutego 1945 roku rozpoczęto zajęcia w szkole przy ul. Jarochowskiego na poznańskim Łazarzu.
Z jakimi archiwami, muzeami i kolekcjonerami prywatnymi podjęli Państwo współpracę, aby zrealizować wystawę?
Pozwolę sobie wymienić te instytucje i osoby: Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Biblioteka Narodowa, Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu, Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, cyryl.poznan.pl, Dom Spotkań z Historią, Fundacja Ośrodka KARTA, Krystyna Budzińska, Lech Zielonacki, Małgorzata Czarkowska, Miejski Konserwator Zabytków w Poznaniu, Muzeum Kinematografii w Łodzi, PAN Biblioteka Kórnicka, Poznańskie Archiwum Historii Mówionej, rodzina Twardeckich i Jacek Bochiński, Wydział Urbanistyki i Architektury Urzędu Miasta Poznania oraz VII Liceum Ogólnokształcące im. Dąbrówki w Poznaniu.
Czy możliwy jest crowdsourcing pamięci, a publiczność może po wystawie udostępniać własne pamiątki do przyszłych odsłon?
W ramach wystawy „Trudna codzienność” nie planujemy rozbudowy kolekcji, natomiast zależy nam na tym, aby odwiedzające nas osoby powracały do wspomnień – własnych lub dotyczących rodziny, przyjaciół, sąsiedztwa, miasta. Możliwe, iż niektórzy zdecydują się po jej obejrzeniu na zachowanie lub gromadzenie pamiątek. Być może część osób postanowi przekazać swoje prywatne archiwa do publikacji – co umożliwia Cyfrowe Repozytorium Lokalne CYRYL. Chciałabym jednocześnie, aby wystawa pobudzała do refleksji nie tylko nad powojenną codziennością, ale także nad współczesnymi trudnościami i strategiami radzenia sobie z kolejnymi kryzysami.
Czy planujecie Państwo publikację katalogu lub scenariusza z przypisami do źródeł?
Nie planujemy publikacji katalogu, natomiast w jednej z sal wystawowych udostępniłyśmy część publikacji, z których korzystałyśmy, jak również fragmenty wybranych nagrań historii mówionej. Można sięgnąć po książkę lub odsłuchać nagrań i dowiedzieć się więcej – do czego zachęcamy.
Jakie wydarzenia towarzyszą wystawie? Czy zaplanowano np. oprowadzania tematyczne, warsztaty dla szkół, spacery miejskie?
Organizujemy przede wszystkim oprowadzania kuratorskie. Odbyły się już pierwsze wydarzenia tego typu, skierowane między innymi do nauczycielek i nauczycieli, a w planach są kolejne. Najbliższe oprowadzanie odbędzie się 13 grudnia 2025 roku, o godz. 12:00. Warto w tym miejscu podkreślić, że wstęp na wystawę oraz na oprowadznia jest bezpłatny, a podczas wspólnego zwiedzania będziemy opowiadać również o zespołowej pracy nad ekspozycją.
Dziękuję serdecznie za rozmowę!
Materiał powstał we współpracy reklamowej z PCD.
