Czy Pius XII mógł zrobić więcej dla Żydów w czasie II wojny światowej?
Medal z 1950 roku przedstawiający Piusa XII (fot. Jerry Woody , na licencji Attribution-ShareAlike 2.0 Generic) Tym, co najbardziej wpłynęło na sposób postrzegania Piusa XII (Eugenio Pacelli), było wystawienie w 1963 roku niezwykle krytycznej dla tego papieża sztuki Rolfa Hockhuta pt. Namiestnik (polska premiera odbyła się w 1966 r. w Warszawie). Była ona niezwykle krytyczna. Sprowadzała się do tezy, że Pius XII był pozbawionym wszelkich wartości moralnych dyplomatą.
Różne oceny
Z tego źródła czerpie inspirację nurt krytyczny wobec Piusa XII. W wielu książkach pojawiają się oskarżenia o to, że milczał on wobec zagłady Żydów i mógł uczynić dla nich o wiele więcej niż faktycznie zrobił. Ilość tego typu publikacji – zarówno historycznych, jak i publicystycznych – jest ogromna. Skrajnym przykładem może być książka Daniela Jonaha Goldhagena z 2002 roku. Jej autor udowadnia, że Holocaust miał swą genezę w chrześcijaństwie, a Pius XII był współsprawcą zagłady Żydów.
Z drugiej strony barykady sytuują się „obrońcy” tego papieża czasów wojny, którzy podkreślają, że jego ostrożna polityka była jedyną, jaką było można prowadzić, by nie zaszkodzić prześladowanym. Wychodząc z tego założenia, twierdzą, że wszelka krytyka postawy Piusa XII jest nieuprawniona. Niezwykle trudno znaleźć między tymi dwoma stanowiskami poglądy bardziej wyważone.
Trzeba dodać, że słynna sztuka Hockhuta powstała na podstawie dokumentów KGB, a teza o milczeniu Piusa XII była szeroko propagowana w krajach komunistycznych.
Fakty
Pius XII wydał polecenie, by zakony we Włoszech udzielały Żydom schronienia. Jak podaje P. Johnson, w około 150 klasztorach ukrywało się ich ponad 4 tys., natomiast w samym Castel Gandolfo (letnia rezydencja papieża) około 3 tys., a w Watykanie dokładnie 473.
Pinchas Lapide w swojej monografii Trzej Papieże i Żydzi podał, że dzięki Kościołowi katolickiemu i polityce Piusa XII uratowało się ponad 800 tys. Żydów. Liczba ta jest kwestionowana, jednak nie podlega dyskusji fakt, że pomoc Kościoła świadczona Żydom była ogromna. Polski przykład Ireny Sendlerowej jest również bardzo znaczący.
Piusowi XII nie udało się zapobiec wywiezieniu ok. 100 tys. Żydów z Rzymu, ale czym mógł w jakikolwiek sposób powstrzymać Niemców? Trzeba w tym miejscu także powiedzieć, że we wrześniu 1943 r. zajęli oni Rzym, a wraz z nim Watykan, istniała więc realna groźba całkowitego odcięcia Watykanu od świata, a może nawet pojmania papieża.
Kardynał Pacelli w Bambergu, lipiec 1924 r. (autor nieznany, fot. ze zbiorów Deutsches Bundesarchiv, Bild 102-00535, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0 Niemcy) Krytycy Piusa XII argumentują również, że nie wydał on nigdy oświadczenia, w którym wprost potępiłby prześladowanie Żydów. Jest faktem bezspornym, że tego nie zrobił, ograniczał się jedynie do wyrażania współczucia cierpiącym narodom. Andrea Tornielli, jeden z autorów piszących o Pacellim, podaje, że w czasie II wojny światowej zabierał on głos w sprawie Holokaustu ponad 500 razy.
Czy konieczne było w takim razie wydawanie oświadczenia, o którego brak czyni się dziś Piusowi XII wyrzuty? Z punktu widzenia nam współczesnych na pewno tak, ale jest to typowy przykład myślenia ahistorycznego. Jak stwierdził kard. Julius Döpfner „Retrospektywny sąd historii upoważnia do stwierdzenia, że Pius XII powinien protestować w sposób bardziej zdecydowany. W każdym razie nikt nie ma prawa poddawać w wątpliwość całkowitej szczerości motywów ani prawdziwości jego głębokich racji”.
Konkluzje
Odpowiedź na postawione w tytule pytanie jest trudna z kilku powodów. Niewątpliwie Kościół katolicki wielce się zasłużył w kwestii ratowania Żydów w czasie II wojny światowej. Bezspornie sam Pius XII i administracja watykańska ocalili wielu włoskich Żydów. Swoje racje mają też jednak krytycy Pacellego, niemniej trzeba zdawać sobie sprawę z ograniczonych możliwości Watykanu i jego przywódcy, a także z ekstremalnie trudnych warunków, w jakich przyszło mu sprawować swój pontyfikat. Z tego też powodu skłaniałbym się do odpowiedzi, że Pius XII zrobił dla Żydów bardzo wiele i należy to docenić.
Bibliografia:
- Bardecki Andrzej, Zawsze jest inaczej, Kraków 1995.
- Goldhagen Daniel Jonah, A Moral Reckoning: The Role of the Catholic Church in the Holocaust and Its Unfulfilled Duty of Repair, USA 2002.
- Johnnson Paul, Historia Żydów, Kraków 1993.
- Pius XII. Papież w epoce totalitaryzmów. Historiografia i polityka, pod red. Marka Kornata, Kraków 2010.
Powyższym artykułem rozpoczynamy nowy popularnonaukowy cykl w „Histmagu”, w którym co miesiąc, w każdy trzeci poniedziałek miesiąca, spróbujemy krótko odpowiedzieć na jedno kontrowersyjne, intrygujące lub po prostu często zadawane pytanie dotyczące historii.
Redakcja: Roman Sidorski
