Separatyzm czeczeński: 300 lat płonącego Kaukazu

Do przełomu XI i XII wieku tereny Czeczeni zamieszkiwały plemiona Wajnachów, które praktykowały obrzędy związane z lokalnymi religiami politeistycznymi. Później, za sprawą Królestwa Gruzji, w regionie upowszechniło się prawosławie. Dzięki religijnemu połączeniu Kaukazu Południowego z Północnym udało się zawrzeć religijno-polityczny sojusz. Prawosławie przestało dominować wraz z najazdem Mongołów na Kaukaz Północny. Powróciły stare wierzenia, połączone z obrzędami chrześcijańskimi, a od XIII wieku do Czeczenii zaczął przenikać islam sunnicki, który ostatecznie został przyjęty dopiero w XVIII wieku. Do dziś pozostaje on religią dominującą, choć został zmodyfikowany przez stare prawo obyczajowe, które determinuje strukturę społeczną. Istnieje bowiem zbiór norm obyczajowych, zwany adat, który tłumaczył normy muzułmańskie – w ten sposób pogodzono lokalne prawo obyczajowe z prawem szariatu.

Fundamentalizm islamski w Czeczenii posiadał zatem strukturę mieszaną, gdzie ścierały się lokalne wierzenia z muzułmańskimi nurtami. Wojowniczy charakter ludów wajnachskich potęgował nastroje radykalne, czego konsekwencją było tworzenie się ruchów separatystycznych wobec Rosjan, których Czeczeni uważali za niewiernych. W przeciągu 300 lat wybuchło aż kilkanaście powstań i trzy pełnowymiarowe wojny rosyjsko-czeczeńskie, co sprawiło, że naród ten zyskał sławę niezwykle walecznego.

Powstania – kaukaska specjalność

Pierwsze powstania wybuchły w XIV wieku przeciwko najazdowi Mongołów. Wajnachowie toczyli bój wspólnie ze wszystkimi narodami Kaukazu Północnego i Południowego, co pozwoliło im wyzwolić się spod niewoli po upadku imperium mongolskiego. Najazd Timura przyniósł jednak ze sobą wpływ islamu na społeczeństwa kaukaskie, które sukcesywnie przechodziły z chrześcijaństwa na religię Mahometa.

W XVI i XVII wieku na ziemie czeczeńskie została przesiedlona znaczna liczba ludności kozackiej i rosyjskiej, co zapoczątkowało kolonialną politykę Rosji na Kaukazie Północnym. Dzięki wpływom tureckim i perskim, mimo kolonizacji ziem przez Rosję, nadal postępowała islamizacja Czeczenów. Ponadto powstawały wspólnoty społeczno-polityczne i feudalne obszary gospodarcze, które legły u podstaw tworzącego się etnosu czeczeńskiego. Czeczenia znalazła się w środku, między kolonizującą Kaukaz Północny Rosją, a Persją i Turcją, rozszerzającymi swoje wpływy na Bliskim Wschodzie i Kaukazie. Rosja w XVII wieku zawiązała polityczno-gospodarcze stosunki z Czeczenami, aby przygotować się do konfrontacji z bliskowschodnimi mocarstwami. Rodzące się ruchy antyfeudalne stanowiły siłę napędową ruchów antykolonialnych, co znalazło wyraz w kolejnych powstaniach Czeczenów przeciwko Rosjanom.

Te z 1708 i 1722 roku były spowodowane wysokimi cłami narzucanymi przez Imperium Rosyjskie na czeczeńskich handlarzy, dyskryminacją religijną, a także korupcją władz lokalnych. Niezadowolenie z rosyjskiej administracji dotyczyło zarówno biednych, jak i zamożnych Czeczenów, co pozwoliło na zjednoczenie się w konflikcie. Mieszkańcy tworzyli lokalne oddziały zbrojne i napadali na najważniejsze punkty administracyjne i wojskowe, które pod naporem powstańców upadały. Jednak po czasie zawsze przychodziło wsparcie dla Rosjan, najczęściej w postaci kozaków dońskich lub wojsk książąt kałmuckich.

Przeformułowanie powstań w zjednoczony front

Następne powstania miały już podłoże antykolonialne i stricte religijne. W ich tłumieniu uczestniczyły nie tylko oddziały kozackie z Kaukazu i Kubania, ale również gruzińskie i ormiańskie. Do Czeczenów zaczęły się przyłączać także inne grupy etniczne, głównie z Dagestanu czy Inguszetii. Widoczne były znaczne różnice religijne – z jednej strony buntowali się muzułmanie wielu etnosów, a z drugiej powstania tłumili prawosławni, głównie Rosjanie i Kozacy. Należy zwrócić szczególną uwagę na tzw. ruch szejka Mansura, który działał w latach 1785-1791 podczas wojny rosyjsko-osmańskiej. Był to antyfeudalny front chłopski, mający na celu wyzwolenie się spod władzy czeczeńskich feudałów.

Czeczenia była wówczas niejednorodna i podzielona na feudalne księstwa z rosyjską administracją. Buntowali się zarówno muzułmańscy, jak i chrześcijańscy chłopi, a liderem ruchu był szejk Mansur, pierwszy kaukaski rewolucjonista. Głosił on m.in. zwrócenie się w stronę ascetycznego islamu, walkę przeciwko adatowi, a także wprowadzenie dżihadu względem „innych niewiernych górali” i caratu. Mimo że wielu Czeczenów, będących poganami i chrześcijanami nie chciało iść za Mansurem, imam odniósł liczne zwycięstwa w Czeczenii, Dagestanie i Kałmucji. Jego popularność rosła wraz z coraz silniejszą propagandą religijną. W szczytowym momencie ten oparty na fundamentalizmie islamskim ruch sięgał od Dagestanu aż po Kubań, a sam Mansur zaczął być wspierany nawet przez czeczeńskich feudałów, chcących chronić swoją niezależność wobec Rosji. Szejk Mansur tworzył również powiązania handlowe między narodami północnokaukaskimi. Islam stanowił silny czynnik jednoczący te narody w walce o niezależność, a także przeciwko nie do końca wykorzenionym wierzeniom pogańskim. Powstanie zostało krwawo stłumione, jednak położyło podstawy pod założenie Imamatu Północnego Kaukazu, istniejącego w latach 1829-1859.

Imamat Kaukaski był funkcjonującym w tzw. podziemiu państwem teokratycznym, którego najsłynniejszym przywódcą był imam Szamil. W przeciwieństwie do swoich poprzedników i następców, był on dobrze wykształconym strategiem, który prowadził tolerancyjną politykę m.in. względem Żydów i staroobrzędowców. Powstanie Imamatu było konsekwencją tzw. wojny kaukaskiej, toczonej między narodami północnokaukaskimi a Rosją w latach 1816-1864. Przyczyną konfliktu było przyłączenie terenów Północnego Kaukazu do Imperium Rosyjskiego. W tym czasie Persja i Turcja, walczące z Rosją, czynnie wspierały czeczeńskie ruchy separatystyczne. Wywoływane przez imama Szamila powstania były sukcesywnie przez Rosję tłumione. Szamil został wzięty do niewoli, co zakończyło istnienie Imamatu Kaukaskiego. Wskutek wojny kaukaskiej wielu muzułmanów zostało wysiedlonych w głąb Imperium Rosyjskiego, zaś największe organizacje antyrosyjskiego oporu zostały w następnych latach unicestwione.

Polecamy e-book: „Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych”

Pozytywizm w Czeczenii i nowe idee

Od lat 60. do lat 90. XIX wieku przeprowadzono reformy gospodarczo-administracyjne, dzięki którym Rosji na dłuższy czas udało się utrzymać pokój na Kaukazie Północnym. Czeczenia rozwinęła się na przełomie XIX i XX wieku dzięki rozwojowi przemysłu naftowego i modernizacji rolnictwa, co jednak tylko nieznacznie podniosło stopę życiową obywateli. Z powodu dużej liczby wojsk carskich podczas wojny z Turcją w 1877 roku w tym rejonie, podstawą nowego powstania były niewielkie ataki dywersyjne, choć nie obyło się też bez oblężeń ważniejszych ośrodków miejskich. Zostało stłumione w tym samym roku, a jego skutkiem były masowe aresztowania muzułmanów. W każdym z powstań było szczególnie widoczne wsparcie Imperium Osmańskiego, które chciało odzyskać tereny Zakaukazia po jego zajęciu przez armię rosyjską. Ruch separatystyczny był zatem wykorzystywany również do osiągania geopolitycznych celów Turcji.

W pierwszej dekadzie XX wieku, wraz ze wzrostem popularności partii socjalistycznych w całym Imperium Rosyjskim, w Czeczenii wzrosły napięcia społeczne i tendencje niepodległościowe. Wówczas wyłoniła się czeczeńska inteligencja, inspirowana myślą socjalistyczną z Rosji. O ile w okresie przedwojennym w ruchu separatystycznym dominowała idea socjalizmu, o tyle podczas I wojny światowej ponownie zwrócono się w stronę religii. Z uwagi na to, że front kaukaski był zdominowany przez Rosjan, ruchy wyzwoleńcze w okresie Wielkiej Wojny nie rozwinęły się.

Sytuacja zmieniła się po rewolucji lutowej, a następnie październikowej 1917 roku. W Czeczenii powstawały lokalne władze, oparte na partiach socjalistycznych, głównie mienszewików, eserów i dasznaków. Istniało dwuwładztwo – z jednej strony były socjalistyczne Groznieńskie Rady Robotników, Żołnierzy i Kozackich Deputowanych, a z drugiej burżuazyjna Czeczeńska Rada Narodowa oraz Groznieński Obywatelski i Kozacki Komitet. Istniejąca demokratyczna inteligencja czeczeńska wpływała na wszystkie siły polityczne. Z biegiem czasu zacieśniła się między nimi współpraca w celu budowy niezależnego państwa czeczeńskiego.

Coraz większą popularność zyskiwali jednak bolszewicy, którzy skorzystali na panującym chaosie. Po rewolucji październikowej powołano Góralsko-Kozacki Rząd Tymczasowy oraz Komitet Centralny Związku Górali Północnokaukaskich. Rozpoczęły się zaciekłe walki między bolszewikami i rewolucjonistami, a działaczami narodowymi. Finalnie, w 1918 roku została utworzona Terska Republika Sowiecka w ramach RFSRR, a próby zdobycia władzy przez mienszewików, eserów i narodowców nie powiodły się. Podczas wojny domowej w Czeczenii dochodziło do walk bolszewików z oddziałami gen. Antona Denikina, które zostały wyparte w 1920 roku.

Czerwony terror na ziemi Wajnachów

W latach 30. XX wieku Czeczeni buntowali się podczas kolektywizacji przeprowadzonej przez Józefa Stalina. W 1932 roku wybuchło kolejne krwawo stłumione powstanie, a wielu Czeczenów zostało deportowanych m.in. do Azji Centralnej.

Następna rewolta miała miejsce w 1940 roku. Wśród jej przyczyn wymienia się: brutalną politykę antyreligijną ZSRR, prześladowania mułłów oraz aresztowania i deportacje na ogromną skalę całych wsi czeczeńskich. Czeczeni prowadzili walki z NKWD, dywersję na tyłach Armii Czerwonej, proislamską agitację ludności, a także tworzyli radykalne bandy kryminalne. Na teren Czeczenii wysyłani byli również niemieccy dywersanci, którzy pomagali bandom w walce, jednak byli oni skutecznie wyłapywani przez NKWD. Co ciekawe, również samoistnie utworzył się front obywatelski przeciwko powstańcom. Cywile walczyli zarówno z niemieckimi dywersantami, jak i kryminalnymi bandami, ograbiającymi kołchozy. Społeczeństwo było zatem niezwykle podzielone, co ułatwiało sprawę Moskwie.

Pod koniec 1944 roku powstanie zostało całkowicie unicestwione. Organy sowieckiej władzy rozpoczęły masowe represje w postaci deportacji, likwidowania „wrogich elementów kontrrewolucyjnych i fundamentalistycznych”, bombardowania wielu wiosek. Do lat 80. XX wieku w Czeczenii panowała stabilna sytuacja.

Gorbaczowowskie przesilenie

W drugiej połowie lat 80. XX wieku w wyniku zaangażowania czeczeńskiej inteligencji odrodziły się ruchy narodowe, postulujące proislamskie zmiany społeczne i kult pamięci deportowanych. Widoczne było odrodzenie islamu: budowano nowe meczety i muzułmańskie ośrodki edukacyjne. Wyłoniły się opozycyjne ruchy religijne, skupione wokół idei wahabizmu. Niezwykle ważny wpływ na ruchy radykalne miała interwencja radziecka w Afganistanie, która skonsolidowała większość muzułmanów mieszkających na terenie ZSRR. Muzułmanie, widzący w Związku Radzieckim antyreligijnego ciemiężyciela, rozpoczęli budowę frontów fundamentalistycznych.

Polecamy e-book Przemysława Mrówki – „Krwawy Kaukaz: Czeczenia”:

Na przełomie lat 80. i 90. XX wieku ścierało się ze sobą wiele organizacji religijnych, których postulaty pozostawały bardzo podobne. Pod koniec 1990 roku zwołano Ogólnonarodowy Zjazd Narodu Czeczeńskiego, na którym ustalono wspólny program walki o niezależność Czeczenii. Głównym celem było osiągnięcie suwerenności Republiki Czeczeno-Inguskiej, co pod koniec listopada ogłosili deputaci zjazdu. Rozpoczęły się masowe protesty przeciwko moskiewskim władzom, radzieckiej interwencji w republikach bałtyckich oraz amerykańskiej w Zatoce Perskiej.

We wrześniu 1991 roku przewodniczący zjazdu Dżochar Dudajew wywołał w Czeczenii przewrót, a pod koniec października w wyborach zasiadł w fotelu prezydenckim. Ogłosił on niepodległość Czeczenii i przemianowanie z Czeczeńsko-Inguskiej Autonomicznej Republiki Radzieckiej na Czeczeńską Republikę Iczkerii bez referendum, co było niezgodne z prawem federalnym. Dudajew miał w planach utworzenie niezależnego od Rosji sojuszu militarnego i gospodarczego, który powiązałby północ i południe Kaukazu. Separatyzm czeczeński wychodził zatem poza swoje granice, a idee zjednoczenia politycznego Kaukazu odczytywane były przez Federację Rosyjską jako zagrożenie. Nowy prezydent Czeczenii zabiegał również o światowe uznanie i nawiązywał relacje polityczne z państwami arabskimi na Bliskim Wschodzie, a także ze Stanami Zjednoczonymi, Gruzją i Azerbejdżanem. Równocześnie dokonywano czystek wobec niektórych nie-muzułmanów, a także przedstawicieli mniejszości etnicznych. Islam został na stałe związany z politycznymi ideami, wskutek czego nastąpiła ostateczna instytucjonalizacja czeczeńskiego ruchu niepodległościowego.

Nowy imperializm rosyjski

W latach 1993-1994 w Czeczenii wybuchł kryzys gospodarczy i polityczny, związany z likwidowaniem zbrojnej opozycji wobec Dudajewa. Opozycja ta była dozbrajana przez rząd federalny Rosji, a w wielu przypadkach wykonywała rozkazy prosto z Kremla. Siłom republikańskim udało się odbić Grozny, stolicę Czeczenii i unieszkodliwić znaczną część oddziałów opozycyjnych. W tym momencie prezydent Borys Jelcyn podjął decyzję o wkroczeniu wojsk Federacji Rosyjskiej na teren Czeczenii, co wywołało I wojnę czeczeńską.

Rosjanie po dwóch miesiącach ciężkich walk zajęli Grozny, a przez dwa lata trwały krwawe walki w miastach. Separatyści czeczeńscy odbijali utracone pozycje, m.in. Grozny w sierpniu 1996 roku. Wojna z Rosjanami była dla Czeczenów walką z „niewiernymi” – idea dżihadu silnie oddziaływała na bojowników, integrowała podzielony naród, a przy okazji wzmacniała pozycję Dżohara Dudajewa. Prezydent Iczkerii został zamordowany przez Rosjan w kwietniu 1996 roku, co wzmocniło tylko wolę walki, a sam konflikt charakteryzował się wieloma odwetowymi zamachami bombowymi na terenie Rosji. Rosjanie odpowiadali czystkami i zbrodniami wojennymi. Ponieważ żadna ze stron konfliktu nie zdołała przechylić szali zwycięstwa na swoją korzyść, a liczba ofiar stale rosła, zdecydowano się na rozejm pod koniec sierpnia, zamrażając starcia na kolejne lata. Nie zrobiono jednak nic, aby ten tlący się konflikt rozwiązać.

W październiku 1999 roku wybuchła druga wojna czeczeńska. Źródła tego konfliktu były złożone. Po pierwsze, w Czeczenii nastąpił kryzys konstytucyjny i społeczny, ze względu na zwiększającą się liczbę klanów kryminalnych, wzajemnie się zwalczających i nie uznających porządku prawnego szariatu. Czeczenia stała się „hubem” dla terrorystów z całego świata, Po drugie, drastycznie zwiększył się poziom ekstremizmu religijnego Czeczenów – przed wojną wygnano bądź zabito prawie wszystkich nie-czeczeńskich mieszkańców. Po trzecie, oddziały Basajewa wkroczyły na terytorium Dagestanu, aby ustanowić północnokaukaski kalifat i zaanektować tę republikę, co stało się dla Rosji casus belli.

Rosjanie zdecydowali się na kolejną interwencję w Czeczenii. Jej celem było nie tylko zniszczenie wszystkich grup przestępczych i ekstremistów, ale również unicestwienie czeczeńskich dążeń niepodległościowych. Federacja Rosyjska bombardowała wszystkie pozycje separatystów, wraz z blokami mieszkalnymi, popełniając zbrodnie wojenne i prowadząc twardą politykę „czeczenizacji”. Polityka ta zakładała wystawienie prorosyjskiego kandydata w wyborach w Czeczenii i doprowadzenie do jego wygranej poprzez eliminację potencjalnych przeciwników i przekupienie elit politycznych.

W ten sposób podstawiony prezydent miał zapewniać stabilność i bezpieczeństwo w zamian za znaczne dotacje budżetowe. W 2000 roku zakończyły się aktywne działania wojenne, a Rosja wycofała swoje siły zbrojne, pozostawiając Achmata Kadyrowa na stanowisku prezydenta. Czeczeńscy separatyści iczkeryjscy przeszli do walki partyzanckiej, organizując liczne zamachy i ataki dywersyjne na terenie Rosji. W latach 2002 i 2004 doszło do głośnych zamachów terrorystycznych w teatrze na Dubrowce w Moskwie oraz w szkole w Biesłanie. Do 2009 roku Rosja zlikwidowała praktycznie wszystkie punkty oporu i najważniejszych przywódców czeczeńskiego ruchu separatystycznego.

Od tego czasu separatyzm w Czeczenii pozostaje zamrożony, elity czeczeńskie w zamian za znaczne dotacje z Moskwy utrzymują względne bezpieczeństwo w swojej republice. Fundamentalizm religijny został stłumiony, jednak w miarę pogarszania się sytuacji finansowej Rosji, Czeczeni mogą ponownie ożywić ruchy separatystyczne.

Zapisz się za darmo do naszego cotygodniowego newslettera!

Bibliografia:

Opracowania:

Górecki Wojciech, Planeta Kaukaz, wyd. Czarne, Warszawa 2002.

Grabowski Tomasz, Terroryzm północnokaukaski. Źródła, przejawy i przeciwdziałanie zjawisku, Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum, Kraków 2017.

Kuleba Mirosław, Imperium na kolanach. Wojna w Czeczenii 1994-1996, wyd. Volumen, Warszawa 1998.

Ахмадов Бачуевич Шарпудин, Гапуров Айдиевич Шахрудин, История Чечни с древнейших времен до наших дней, "Книжное издательство", Grozny 2006.

Ахмадов Зайндиевич Явус, Хасмагомадов Хамидович Эдильбек, История Чечни в XIX –XX веках, Изд. Пульс, Moskwa 2005.

Кудрявцев Викторович Алексей, Чеченцы в восстаниях и войнах XVIII–XIX веков, Вестник Евразии, 1999.

Кушева Николаевна Екатерина, Народы Северного Кавказа и их связи с Россией (вторая половина XVI - 30-е годы XVIII века), Изд. Академии Наук СССР, Moskwa 1963.

Покровский Николай, Кавказские войны и имамат Шамиля, Изд. Политическая энциклопедия, Moskwa 2000.

Netografia:

bigenc.ru/geography/text/5453415

britannica.com/topic/Nakh-languages

cyberpedia.su/4xb332.html

chechen.clan.su/

vestnikmostok.ru/index.php?categoryid=17&id_item=172&action=view

kavkaz-uzel.eu/articles/301120/

redakcja: Jakub Jagodziński