„Studia nad wywiadem i kontrwywiadem Polski w XX wieku”, tom 1 – red. Wojciech Skóra i Paweł Skubisz – recenzja i ocena
Paradoksalnie wydaje się, że najmniej wiemy o naszych rodzimych tajnych służbach, które tak samo rzadko są tematem filmów czy powieści, co i prac naukowych. W ostatnich latach Instytut Pamięci Narodowej postanowił wypełnić tą lukę, przedstawiają serię trzech obszernych tomów poświęconych polskim służbom. Przyjrzyjmy się pierwszemu z nich.
„Studia nad wywiadem i kontrwywiadem Polski w XX wieku” są zbiorem artykułów różnych autorów. Uszeregowano je chronologicznie, nie mamy tu jednak do czynienia z kompletnym opisem dziejów służb specjalnych, ale z prezentację różnych związanych z nią tematów szczegółowych. Na przekrojowe, wyczerpujące ujęcie problematyki wywiadu musimy jeszcze poczekać. Nie oznacza to wszakże, że w tomie redagowanym przez Wojciecha Skórę i Pawła Skubisza nie znajdziemy tekstów bardziej syntetycznych.
Ramy chronologiczne publikacji obejmują lata 1918-1982, jednak zdecydowany punkt ciężkości położony jest na czasy II Rzeczypospolitej oraz II wojnę światową. Jedynie dwa artykuły wykraczają poza rok 1945. Jeden dotyczy obrazu powojennej Polski w raportach podziemia niepodległościowego, drugi zaś: tzw. wywiadu nielegalnego doby PRL. Uwagę przykuwa zwłaszcza drugi tekst, przekrojowy i krytyczny, w zwięzły sposób pokazujący niemal kompletną niemal historię pionu „N”, podpartą przykładami ilustrującymi prezentowane zagadnienie. Tekst poruszający obraz Polski oparty jest mocno o twardy materiał źródłowy, jego autor zaś okrasza go komentarzami nie wykraczającymi poza zasób powszechnej wiedzy ogólnej. Zapoznamy się więc z wyimkami tego, co wiadomo dość powszechnie, choć w oparciu o bardzo konkretne źródło informacji.
Dużo miejsca autorzy poświęcili postaci majora Jana Henryka Żychonia, szefa placówki Oddziału II w Bydgoszczy. Był jednym z najwybitniejszych oficerów polskiego wywiadu, nie dziwi więc, że pojawi się on w aż trzech artykułach. Jednak z racji pełnionej wysokiej funkcji (był de facto osobą odpowiedzialną za pracę wywiadu na terenie Niemiec) są to teksty przekrojowe, w których zawarto pogłębione analizy poświęcone temu kierunkowi prac tajnych służb. Pozostałe trzy artykuły biograficzne, dwa poświęcone konkretnym osobom (Kazimierzowi Wróblewskiemu oraz Kazimierzowi Rolewskiemu) i jeden zbiorczy, prezentujący noty kilku oficerów, są już tego aspektu pozbawione. Trudno więc na ich podstawie zdobyć informacje o ogólnej działalności „Dwójki”.
Spośród pozostałych artykułów na szczególne wyróżnienie zasługują teksty Andrzeja Misiuka o powstaniu wojskowych służb specjalnych w latach 1918-1922, Wojciecha Skóry o porwaniach na Pomorzu, Henryka Ćwięka o współpracy wywiadowczej między Polską i Francją oraz Zdzisława J. Kapery o polskim radiowywiadzie. Każdy z wymienionych nie tylko znakomicie przybliża wybrane zagadnienie (podkreślmy, że każdy artykuł z recenzowanego tomu ten warunek spełnia), ale także umieszcza je w szerszym kontekście i daje dobry wgląd w ogólne funkcjonowanie wywiadu. W wypadku tekstu Kapery jest to szczególnie cenne. Polski radiowywiad należy do najsłabiej opracowanych aspektów działalności „Dwójki” i najtrudniej jest znaleźć poświęcone mu publikacje.
Raz jeszcze trzeba podkreślić wysoki poziom merytoryczny każdego artykułu. Nie potrafię wskazać ani jednego wypadku niestaranności czy braków metodologicznych, każdy jest również znakomicie podparty aparatem krytycznym. Mój bardziej krytyczny odbiór kilku artykułów jest więc spowodowany nie jakością, ta bowiem jest nieprzerwanie wysoka, lecz wyborem tematu. Przykładem może być tekst Roberta Kuśnierza o kondycji wsi ukraińskiej po tragedii lat 1933-1934, który opisuje ją z perspektywy polskich raportów wywiadowczych i konsularnych, nie poruszając szerszego aspektu Hołodomoru a skupiając się jedynie na tym, jak był on pokazany w wymienionych źródłach.
Lektura „Studiów nad wywiadem...” nie należy do łatwych i to z kilku powodów. Po pierwsze, jest to efekt użytego języka: suchego i rzeczowego, typowego dla naukowych monografii. Oczywiście, trudno wymagać od pozycji naukowej lekkiego i porywającego pióra, należy jednak zaznaczyć, że książkę czyta się wolno, zaś nagromadzenie faktów wymusza lekturę bardzo staranną i uważną. Dla osoby zajmującej się historią wywiadu jest to jednak kopalnia informacji. Drugim powodem jest brak choć jednego tekstu faktycznie przekrojowego. Dałby on pewne ogólne pojęcie o strukturze i działalności „Dwójki”, zawarte w zbiorze artykuły zaś łatwiej dałoby się umiejscowić na tle historycznym.
W ogólnym rozrachunku „Studia nad wywiadem i kontrwywiadem Polski w XX wieku” gorąco polecam wszystkim znawcom tematu i osobom pasjonującym się historią tajnych służb. Czytelnikom dopiero szukającym informacji o historii polskiego wywiadu zalecam jednak sięgnięcie najpierw (albo oprócz) po pozycję bardziej ogólną, w innym bowiem wypadku lektura będzie dla nich niezwykle wymagająca. Tak czy inaczej - warto spróbować.
