Teczka Ewidencji Operacyjnej na Księdza, czyli walka SB z Kościołem

Teczki tajnego współpracownika Zdzisława Pawlika (1928-2010), "Paweł", (fot. Leszek Jańczuk, udostępniono na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International)

Służba Bezpieczeństwa chciała za wszelką cenę kontrolować działania Kościoła jako instytucji oraz każdego jej,,pracownika”, co należy rozumieć dosłownie. Inwigilacją byli objęci literalnie wszyscy: począwszy od kleryka seminarium, a na biskupach skończywszy.

Teczka Ewidencji Operacyjnej na Księdza – powstanie TEOK

TEOK powstał na mocy Zarządzenia nr 00114/63 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 6 lipca 1963 roku w sprawie prowadzenia ewidencji i dokumentowania działalności kleru katolickiego. W związku z tym od 1963 roku, aż do 1989 roku, w stosunku do każdego kleryka, księdza zakonnego czy diecezjalnego, a także biskupa, prowadzone były czynności operacyjne nakazujące traktować ich jako,,figurantów”. Dlaczego? Po części odpowiada na to pytanie poniższy fragment jednej z wewnętrznych instrukcji SB.

Zauważywszy, (…) że każdy ksiądz jest nosicielem obcej nam ideologii, że kler stanowi jedyny oficjalny i zorganizowany ośrodek opozycji ideologicznej, że poważny procent jej reprezentantów w różnych okresach wkracza na drogę opozycji politycznej, nie mała [!] grupa stale para się działalnością antysocjalistyczną, że notujemy wystąpienia wręcz wrogie, postanowiono, zgodnie z instrukcją, na każdego księdza świeckiego i zakonnego założyć <>

Medal pamiątkowy poświęcony Służbie Bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej, upamiętniający ich 45-letni okres w służbie i obronie Polski Ludowej, (fot. Pessel, udostępniono na licencji: Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe)

Kościół przez znaczną część PRL-u, zgodnie z powyższym dokumentem, był jedynym zorganizowanym ośrodkiem oporu wobec władzy. Bezpieka szybko zauważyła, że wewnętrzne zależności w strukturach kościelnych mają swoją specyfikę, którą należało poznać i rozpracować. Inwigilacja księży działała na wielu płaszczyznach. TEOK nie były jedynymi formami pracy operacyjnej, jednocześnie funkcjonowały Teczki Ewidencji Operacyjnej na Parafie (TEOP), Teczki Ewidencji Operacyjnej na Dekanat (TEOD, te zaś były z automatu podłączane do TEOP, w której znajdowała się siedziba dekanatu), a także Teczka Ewidencji Operacyjnej na Biskupa (TEOB). Ta różnorodność prowadzenia czynności operacyjnych względem Kościoła, ukazywała przede wszystkim determinację ze strony SB.

Teczka Ewidencji Operacyjnej na Księdza zakładana była zaraz po przyjęciu adepta w mury seminarium. W wypadku śmierci,,figuranta” lub jego odejścia z seminarium bądź stanu kapłańskiego, TEOK składano do archiwum. Wraz ze zmianami ustrojowymi i zakończeniem funkcjonowania SB ówczesna władza zdecydowała się na zniszczenie wszystkich TEOK-ów (nieliczne egzemplarze zachowały się tylko dlatego, że przez przypadek zostały włączone do innych dokumentów). W dokumencie z sierpnia 1989 roku możemy przeczytać:

Zmieniona sytuacja prawno-polityczna, prawne uregulowania stosunków Państwo-Kościół i Polska-Watykan oraz pozytywne przewartościowanie w postawach zdecydowanej większości księży skłania do rezygnacji z dotychczas prowadzonych teczek rozpoznawczych. W związku z powyższym proponuje: odstąpić od zakładania i prowadzenia teczek ewidencji operacyjnej na księdza, dotychczas prowadzone teczki wyrejestrować z ewidencji, zgodnie z obowiązującą procedurą i zniszczyć łącznie ze złożonymi w archiwum, w zarejestrowaniu operacyjnym mogą pozostać tylko ci duchowni, którzy wyraźnie naruszają porządek prawny, bądź działają na szkodę interesów państwa

TEOK – jakie informacje gromadziła SB?

Na początku warto zaznaczyć, że materiały w TEOK nie były związane z działalnością agenturalną. Jeżeli dany ksiądz zbudził wyjątkowe zainteresowanie SB, to wówczas podejmowano próbę jego werbunku, lecz proces ten dokumentowano w osobny sposób. Co więc znajdowało się w TEOK-u i jakie informacje były zbierane? Dokładnie precyzuje to Instrukcja nr 002/63 Dyrektora Departamentu IV i Dyrektora Biura,,C” z dnia 6 lipca 1963 roku o zasadach i trybie prowadzenia ewidencji i dokumentowania działalności kleru katolickiego.

Ksiądz Jerzy Popiełuszko, jedna z ofiar Służby Bezpieczeństwa (domena publiczna)

Zapisano w niej, że TEOK-i powinny składać się z dwóch części. W pierwszej znajdowały się takie dokumenty jak:

• kwestionariusz osobowy;
• oświadczenie o niekaralności ,,obiektu” oraz jego najbliższych, wymienionych w kwestionariuszu osobowym np. rodziców;
• wzory pisma maszynowego stanowiące własność księdza;
• fotokopie ankiety personalnej z Biura Dowodów Osobistych;
• wykaz tajnych współpracowników i kontaktów obywatelskich, z którymi ,,figurant” ma styczność np. członkowie rodziny, przyjaciele, koledzy itp.;

Z kolei w części drugiej znajdowały się takie dokumenty jak:

• kronika bieżących materiałów operacyjnych;
• arkusze kronikarskie z podsłuchów jakie zakładano w mieszkaniach księży, a także w konfesjonałach, salkach katechetycznych itp.;
• arkusze kronikarskie z prowadzonej przez księdza prywatnej korespondencji;

Niemal natychmiast zaczęto do tych materiałów dodawać także opisy takich wydarzeń jak:

• zmiany miejsca zamieszkania wynikające ze zmian personalnych w danej diecezji;
• zmiany stanowisk (awanse, degradacje, odznaczenia kościelne i świeckie);
• ukończenie wyższych uczelni w kraju i za granicą;
• uzyskane stopnie naukowe;
• ustalone cechy danej osoby, w tym przyzwyczajenia i nałogi;
• kary sądowe, administracyjnej i kościelne;
• rezygnacja ze stanu kapłańskiego;
• zgon.

Polecamy e-book Pawła Sztamy pt. „Inteligenci w bezpiece: Brystygier, Humer, Różański”:

Pomnik upamiętniający funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej w Wągrowcu. Pomnik został usunięty w 2015 r. (fot. Michał Beim, udostępniono na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0)

Z powyższych dokumentów wyraźnie widać, że SB bez żadnego oporu czytała korespondencje każdego duchownego. Było także w posiadaniu kopii wzorów pism używanych przez księży, co doprowadziło do nadużyć i swobodnego fałszowania nie tylko korespondencji, ale także innych oficjalnie desygnowanych przez danego duchownego dokumentów, umów itp. W TEOK-ach duży nacisk kładziono na zebranie informacji związanych z działającymi,,frakcjami” i ugrupowaniami w strukturze Kościoła. Miało to umożliwić bezpiece łatwiejsze skłócenie środowiska duchownych między sobą. Wykorzystywano przy tym ludzkie ambicje i słabości.

SB prowadziła także obserwacje rodzin kleryków i księży, szukając przy tym możliwości zaczepienia agentury. W tym celu posługiwano się nawet groźbami i szantażem (Instrukcja nr 002/63 Dyrektora Departamentu IV i Dyrektora Biura,,C” z dnia 6 lipca 1963 roku o zasadach i trybie prowadzenia ewidencji i dokumentowania działalności kleru katolickiego). Po założeniu pierwszych TEOK-ów, SB sprawdzała na ile ten sposób inwigilacji był skuteczny i czy systematycznie przychodziły nowe informacje na temat „figurantów” (Zarządzenie Wewnętrzne nr 004/63 Dyrektora Departamentu IV w sprawie kontroli stopnia realizacji przez jednostki terenowe MSW zarządzenia 00114/63 Ministra Spraw Wewnętrznych i Instrukcji 002/63 Dyrektora Departamentu IV i Dyrektora Biura,,C”).

TEOK a rodzące się struktury opozycyjne

Ciągle zmieniająca się sytuacja polityczna w PRL-u, coraz częstsze protesty robotników, w tym wydarzenia z marca 1968 roku oraz grudnia 1970 roku, sygnalizowały władzy, że jej działania zaczynają budzić niezadowolenie. Odpowiedzią na to była intensyfikacja czynności agenturalnych. W wytycznych z 1973 roku czytamy:

Działania operacyjne w ramach TEOK winny polegać na dokładnym rozpoznaniu księdza, jak i podejmowaniu wobec niego działań ofensywnych obliczonych na neutralizowanie szkodliwej działalności i wpływania na jego postawę. Rozpracowanie księdza winno być prowadzone w ścisłym związku z jego działalnością w środowisku.

Do podstawowych zadań tego rozpracowania należą rozpoznanie:

- zasięgu i skutków oddziaływania na środowisko;

- stopnia aktywności w realizacji zadań hierarchii kościelnej i podejmowania własnych inicjatyw;

- postawy społeczno-politycznej i stosunku do władzy państwowej;

- stosunku do polityki hierarchii kościelnej;

- zamierzeń i inicjatyw mogących mieć negatywne skutki społeczno-polityczne;

- powiązań środowiskowych i kontaktów udzielających szczególnego wsparcia w realizacji zamierzeń;

- cech osobowościowych, pozycji, perspektyw.

(Wytyczne Dyrektora Departamentu IV MSW z dnia 15 czerwca 1973 roku w sprawie form i metod działania operacyjnych Departamentu IV i jego odpowiedników w terenie).

Po strajkach sierpniowych w 1980 roku i utworzeniu NSZZ,,Solidarność”, można byłoby sądzić, że bezpieka miała już swojego wroga numer jeden, którego mogłaby bez trudu inwigilować. Tymczasem okazało się, że zainteresowanie związkami zawodowymi wcale nie osłabiło działań wobec Kościoła. Wprost przeciwnie, SB zwiększała swoją aktywność na tym polu. Jeszcze w latach siedemdziesiątych powołano do życia,,Grupę D” (Grupa Operacyjna do Zadań Dezintegracyjnych) oraz kilka nowych wydziałów. Dla lepszego efektu pracy zwiększono również etatyzację funkcjonariuszy.

Msza za Ojczyznę u schyłku PRL-u. (aut. Stiopa, udostępniono na licencji: Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0)

SB znała każdego duchownego

TEOK-i to tylko pewien fragment systemowych działań bezpieki wobec Kościoła. Oczywiście narzędzi inwigilujących duchowieństwo było o wiele więcej, jak chociażby wspomniane powyżej TEOP czy TEOB. Ich działalność opierała się na wzorcach radzieckich. Podobnie, jak dokumentacja, której zawartości możemy się dzisiaj tylko domyślać, gdyż jedynie niewielka część tych materiałów ocalała przypadkowo przed zniszczeniem. Przypuszczać możemy, że informacje o duchownych zbierane były systematycznie, co w konsekwencji prowadzi do stwierdzenia, że każdy ksiądz czy kleryk seminarium, od roku 1962 do 1989, był systemowo inwigilowany przez SB.

Bibliografia

• A. Dziurok, F. Musiał (red.), Instrukcja nr 002/63 Dyrektora Departamentu IV i Dyrektora Biura ,,C” z dnia 6 lipca 1963 roku o zasadach i trybie prowadzenia ewidencji i dokumentowania działalności kleru katolickiego, [w:] „Instrukcje, wytyczne, pisma Departamentu IV Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z lat 1962-1989. Wybór Dokumentów”, Kraków-Katowice 2017, s. 228-234.
• A. Dziurok, F. Musiał (red.), Raport o likwidacji teczek na księży, [w:] „Instrukcje, wytyczne, pisma Departamentu IV Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z lat 1962-1989. Wybór Dokumentów”, Kraków-Katowice 2017, s. 855-856.
• A. Dziurok, F. Musiał (red.), Wytyczne Dyrektora Departamentu IV MSW z dnia 15 czerwca 1973 roku w sprawie form i metod działania operacyjnych Departamentu IV i jego odpowiedników w terenie, [w:] „Instrukcje, wytyczne, pisma Departamentu IV Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z lat 1962-1989. Wybór Dokumentów”, Kraków-Katowice 2017, s. 561-562.
• A. Dziurok, F. Musiał (red.), Zarządzenia nr 00114/63 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 6 lipca 1963 roku w sprawie prowadzenia ewidencji i dokumentowania działalności kleru katolickiego, [w:] „Instrukcje, wytyczne, pisma Departamentu IV Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z lat 1962-1989. Wybór Dokumentów”, Kraków-Katowice 2017, s. 226-227.
• A. Dziurok, F. Musiał (red.), Zarządzenie Wewnętrzne nr 004/63 Dyrektora Departamentu IV w sprawie kontroli stopnia realizacji przez jednostki terenowe MSW zarządzenia 00114/63 Ministra Spraw Wewnętrznych i Instrukcji 002/63 Dyrektora Departamentu IV i Dyrektora Biura ,,C”, [w:] „Instrukcje, wytyczne, pisma Departamentu IV Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z lat 1962-1989. Wybór Dokumentów”, Kraków-Katowice 2017, s. 256-260.
• D. Walusiak, TEOK – Teczka Ewidencji Operacyjnej na Księdza, [w:] „Kościół w godzinie próby, 1945-1989. Nieznane dokumenty i świadectwa”, [red.] T. Balon-Mroczko i in., Kraków 2006, s. 288.

redakcja: Jakub Jagodziński

Polecamy e-book Tomasza Leszkowicza – „Oblicza propagandy PRL”:

Książka dostępna również jako audiobook!