Ugoda hadziacka – osobista porażka hetmana Iwana Wyhowskiego
Przeczytaj też: Rzeczpospolita Trojga Narodów – różne wizje jednej ugody
Porozumienie w sprawie unii hadziackiej zostało podpisane 16 września 1658 roku, przez strony zainteresowane obopólną współpracą: Kozaków i Polaków. Najważniejszym postanowieniem ugody było utworzenie z województwa kijowskiego, bracławskiego i czernihowskiego Księstwa Ruskiego. Stanowić miało ono trzeci, samodzielny organ wchodzący w skład Rzeczpospolitej, obok Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Tak powstała Rzeczpospolita Trojga Narodów.
Rzeczpospolita Trojga Narodów, wedle postanowień ugody hadziackiej (fot. Mathiasrex, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0) Ostatecznie doszło do porozumienia w najważniejszych, spornych kwestiach. Wycofano się z całkowitego zniesienia unii brzeskiej, wprowadzono natomiast zakaz fundowania nowych cerkwi i monasterów w dobrach prywatnych oraz królewskich. Zgodzono się również na przekazanie w ręce duchowieństwu prawosławnemu odebranych im wcześniej cerkwi. Inną sprawą były urzędy. W województwie kijowskim urzędy były zarezerwowane tylko dla szlachty prawosławnej, a w innych obowiązywała zasada alternatu (naprzemienności).
Zobacz także:
Kolejny punkt dotyczył rejestru kozackiego na liczbę trzydziestu tysięcy, chociaż można było go modyfikować w zależności od potrzeb hetmana. Wprowadzono ponadto zapis mówiący o stosunkach z Krymem, a także o stanowisku Kozaków podczas wojny polsko-moskiewskiej. Znalazły się także zapisy o niewykluczeniu na urząd hetmana braci Iwana Wyhowskiego oraz o zwolnieniu hetmana z obowiązku rezydowania przy boku królewskim. Kozacy nie byli jednak w pełni usatysfakcjonowani. Unia brzeska nie została zniesiona. Strona polska odrzuciła też propozycję poszerzenia granic Księstwa Ruskiego. Ponadto zmniejszony został rejestr kozacki. Traktat hadziacki przewidywał wspólnego monarchę, sejm oraz politykę zagraniczną. Rozgraniczano natomiast skarb, a także najwyższy trybunał. W ugodzie zawarto dodatkowo porozumienie o szkolnictwie, mianowicie pozwolenie na założenie dwóch akademii, m.in. w Kijowie.
Dlaczego upadła idea trialistycznego państwa?
Przede wszystkim ostro zareagowała Rosja, której wojsko wkroczyło na Ukrainę kilka dni po podpisaniu ugody. Szczególnie nasiliło się to po zawarciu porozumienia ze Szwecją, co dało możliwość wysłania wojsk z frontu północnego, ku Ukrainie. Hetman Iwan Wyhowski, wspierany przez wojska tatarskie oraz polskie, stawiał czoła armii nieprzyjacielskiej, na przemian wygrywając oraz przegrywając. Decydująca była także kampania konotopska, w której tryumfował Wyhowski. Jednakże do dalszej walki stawał osamotniony, bez większego wsparcia Rzeczpospolitej czy Tatarów. Wkrótce przepadła szansa na odzyskanie Zadnieprza. Spotęgowało to niezadowolenie wśród Kozaków - czerni, a także i pułkowników. Wybuchło powstanie na tyłach amii Wyhowskiego, któremu przewodził pułkownik Tymofij Cieciura.
Zmiana hetmana
Hetman Iwan Wyhowski, jeden ze zwolenników ugody z Rzeczpospolitą (domena publiczna) Rada Kozacka zebrała się w celu omówienia sytuacji. Na posiedzeniu zgodnie ustalono, że obecny hetman powinien zrzec się władzy wojskowej. Nowego kandydata okrzyknięto od razu, zgodnie z wolą poprzedniego wielkiego hetmana, Bohdana Chmielnickiego. Następcą Wyhowskiego miał zostać Jurij Chmielnicki. Rada Kozacka domagała się wydania insygniów władzy przez Wyhowskiego, który próbował ciągle nakłaniać Kozaków do unii hadziackiej. Zwołał w tym celu naradę pod Hermanówką, jednak nie udało mu się przekonać towarzyszy.
Po wielu próbach hetman poddał się i oddał buławę w ręce delegacji, która następnie przekazała ją Jurijowi Chmielnickiemu. Jego kandydatura miała pewne atuty - słynne nazwisko oraz fakt, że został pozbawiony władzy przez Iwana Wyhowskiego. Nie był zdrajcą cara, ani nie naraził się nigdy Rzeczpospolitej. Na dodatek był młodym, łatwo dającym sobą manipulować mężczyzną, którego czerń uwielbiała ze wzgląd na jego ojca.
Wierna Iwanowi Wyhowskiemu starszyzna kozacka, nagle odwróciła się od niego. Spowodowane było to zapewne niespełnionymi nadziejami na otrzymanie pomocy wojskowej od Rzeczpospolitej w walkach przeciwko Moskwie. W obawie przed całkowitą porażką w zmaganiach z carem, starszyzna wolała pójść na kompromis z Rosją m.in. poprzez wybór nowego hetmana – Jurija Chmielnickiego. Otoczenie nowego hetmana nie zmieniło się zbytnio po zmianie osoby na tym stanowisku. Starszyzna popierała teraz Chmielnickiego, jak niegdyś Wyhowskiego. Do najbliższego otoczenia należeli m.in. Iwan Kowalewski, Piotr Doroszenko.
Tragicznie zostali potraktowani główni inspiratorzy unii hadziackiej – Jerzy Niemirycz oraz Iwan Wyhowski. Pierwszy został zamordowany przez własnych chłopów w 1659 roku. Natomiast były hetman bezpodstawnie został oskarżony przez Pawła Teterę i skazany na rozstrzelanie jako zdrajca w roku 1664. Przegranymi byli nie tylko Iwan Wyhowski czy Jerzy Niemirycz, ale cała Ukraina ze wszystkimi, którzy liczyli na unię hadziacką. Upadł prawosławny kościół, który liczył na samodzielność, a nie na zależność od patriarchatu moskiewskiego. Klęskę ponieśli też pułkownicy, m.in. Jan Lizohub czy sławny Iwan Bohun.
Wroga Rzeczpospolita
Ugoda hadziacka to nie tylko dzieło Iwana Wyhowskiego, czy też Jerzego Niemirycza. By tworzyć unię potrzebna była także postawa kompromisu ze strony polskiej. Obie strony nie ufały jednak sobie. Wiele spraw odraczano na późniejsze terminy, co potęgowało napięcie wśród Kozaków. Było tak między innymi w sprawie powrotu szlachty polskiej do posiadłości ukraińskich czy też sprawie zagarniętych klasztorów i kościołów. Po macoszemu potraktowano kwestię obsady Akademii Kijowsko-Mohylańskiej. Kolejnym trudnym tematem była sprawa wyznaniowa. Na terenie całej Rzeczpospolitej Trojga Narodów prawosławie miało zostać zrównane z katolicyzmem, a prawosławny metropolita kijowski wraz z biskupami mieli zasiadać w senacie.
Jerzy Niemirycz, zwolennik odrębnego statusu dla ziem ruskich w ramach Rzeczpospolitej (domena publiczna) Przeciwko paktom hadziackim wystąpiła cześć szlachty polskiej, gdyż nie podobało im się powstanie zbyt niezależnego i suwerennego państwa, ze zbyt potężna armią przy boku hetmana kozackiego. Unię krytykowali też Litwini na czele z Krzysztofem Pacem.
Polacy zaprezentowali twardą, nieprzejednaną postawę wobec Kozaków, co prowadziło do konfliktów. Odejście od pierwotnych ustaleń, wymuszenie ustępstw w sprawach wrażliwych dla Kozaków (odrzucenie żądań likwidacji unii brzeskiej, kwestię majątków szlacheckich, wielkość rejestru, powiększenie terenów Księstwa Ruskiego i obojętność wobec kłopotów Kozaków), nadszarpnęły wzajemne zaufanie. Doprowadziło to do usunięcia Iwana Wyhowskiego z urzędu hetmana, a także do upadku osób, które poświęciły się dla Rzeczpospolitej Trojga Narodów.
Bibliografia:
- Jakowenko Natalia, Historia Ukrainy do końca XVIII wieku, Lublin 2000
- Kaczmarczyk Janusz, Rzeczpospolita Trojga Narodów. Mit czy rzeczywistość, Kraków 2007
- Kroll Piotr, Od ugody hadziackiej do Cudnowa. Kozaczyzna między Rzeczpospolitą a Moskwą w latach 1658-1660, Warszawa 2008
- Ossoliński Łukasz, Rzecz o hetmanie Wyhowskim, Warszawa 2009
- Serczyk Władysław, Historia Ukrainy, Wrocław 2001
- Stangerciuk Maria, Unia hadziacka 1658 r. [w:] Rzeczpospolita Obojga Narodów i jej tradycje. Studia i szkice, Siedlce 2004
- Tazbir Janusz, Ugoda hadziacka jako utopia szlachecka [w:] 350-lecie unii hadziackiej (1658-2008), Warszawa 2008
- Wójcik Zbigiew, Dzikie pola w ogniu, Warszawa 1960
Redakcja: Antoni Olbrychski
