Winston Churchill – lew Albionu
Winston Churchill pokazujący słynny znak zwycięstwa, maj 1943 roku (domena publiczna). W naszym kraju Winston Churchill kojarzony jest głównie z nieugiętej postawy na stanowisku premiera Wielkiej Brytanii podczas II wojny światowej oraz z dwuznacznego stanowiska wobec interesów Polski podczas tego konfliktu i tuż po nim. Tymczasem postać polityka, który przeżył kilka epok – w świadome życie wkroczył w czasach wiktoriańskich, a zmarł podczas zimnej wojny – jest znacznie ciekawsza i bardziej wielowymiarowa.
Winston Churchill: Potomek księcia Marlborough
Winston Leonard Spencer-Churchill przyszedł na świat 30 listopada 1874 roku. Jego rodzicami byli lord Randolph Churchill, polityk Partii Konserwatywnej, przedstawiciel nurtu „torysowskiej demokracji”, i jego amerykańska żona Jeanette z domu Jerome. Lord Randolph był trzecim synem Johna Spencera-Churchilla, siódmego księcia Marlborough.
Przyszły premier wywodził swój ród od Johna Churchilla, pierwszego księcia Marlborough, XVIII-wiecznego wybitnego wojskowego i polityka. W zasadzie ściślejsze byłoby stwierdzenie, że Winston Churchill wywodził się z arystokratycznego rodu Spencerów, jednak w 1817 roku ówczesny książę Marlborough George Spencer uzyskał prawo do posługiwania się podwójnym nazwiskiem Spencer-Churchill, aby uwiecznić miano sławnego wodza (Charles Spencer ożenił się z Anną Churchill, trzecią córką księcia Marlborough i to ta linia rodu ostatecznie odziedziczyła rodzinne tytuły). Zarówno Randolph, jak i Winston w życiu publicznym woleli posługiwać się nazwiskiem Churchill. Z tego samego rodu Spencerów wywodziła się księżna Diana, którą z Winstonem łączył siódmy stopień pokrewieństwa w linii bocznej.
Siedmioletni Churchill (domena publiczna). Winston Churchill, który urodził się w rodowej posiadłości książąt Marlborough w Blenheim, dzieciństwo (od drugiego do szóstego roku życia) spędził w Irlandii, gdzie jego dziadek był wicekrólem, a ojciec jego sekretarzem. Mały Winston miał okazję obserwować wiele parad, co być może w jakiś sposób wpłynęło na jego późniejsze zainteresowanie wojskowością. Rodzice nie spędzali z nim zbyt wiele czasu, silna więź połączyła go z guwernantką panią Everest. Churchill był dzieckiem bystrym, ale w edukacji szkolnej nie osiągał satysfakcjonujących wyników. Uczył się dobrze, lecz tylko tego, co go interesowało – do takich przedmiotów zaliczała się historia oraz arytmetyka. Wiele problemów przyszłemu premierowi sprawiała łacina. W swych wspomnieniach napisanych ze swadą i humorem „Moja młodość” opisuje choćby perypetie z nauką odmiany rzeczownika mensa, mensae (stół) – potrafił wykuć deklinację na pamięć, ale ku frustracji nauczyciela nie pojmował sensu nauki i otwarcie go kwestionował, nie rozumiejąc na przykład, po co uczyć się wołacza, skoro nikt przy zdrowych zmysłach nie prowadzi konwersacji ze stołem. Churchill uczył się w szkole św. Jerzego w Ascot, Brunswick School w Hove oraz w Harrow (gdzie zasilił korpus strzelców). Lektura jego pamiętników pozwala stwierdzić, że instytucji szkoły wręcz nienawidził.
W 1895 roku lord Randolph Churchill zmarł w wieku zaledwie 45 lat. Jego relacje z synem nie były zbyt silne, rzadko ze sobą rozmawiali (po części dlatego, że takie były ówczesne wzorce wychowawcze). Przedwczesna śmierć ojca sprowokowała u Churchilla przekonanie, że również on wcześnie odejdzie z tego świata, w związku z tym szybko musi dokonać wielkich rzeczy, aby zdążyć zapisać się w historii. Winston otarł się zresztą o śmierć już w wieku 18 lat, kiedy w wyniku wygłupów z kolegami spadł z mostu mającego 29 stóp wysokości. Przytomność odzyskał dopiero po trzech dniach, a przez trzy miesiące pozostawał przykuty do łóżka.
Po ukończeniu szkoły w Harrow Churchill postanowił zdawać do akademii wojskowej w Sandhurst, co udało mu się dopiero za trzecim razem. Na dodatek nie dostał się do piechoty, a do kawalerii, czego przyczyną były słabe wyniki egzaminów, szczególnie z matematyki, która widocznie przestała go już interesować. Sytuacja taka nie przypadła do gustu jego rodzicom, służba bowiem w kawalerii była znacznie bardziej kosztowna: kadet sam musiał utrzymać konia i oporządzenie. Również styl życia kawalerzystów był bardzo kosztowny i żołd Churchilla nie wystarczał na jego prowadzenie.
Churchill w mundurze huzara, 1895 rok (domena publiczna). W 1895 roku Winston Churchill wraz z innym oficerem kawalerii Reginaldem Barnesem udał się na Kubę jako korespondent wojenny „Daily Graphic”, by obserwować zmagania Hiszpanów z powstańcami. To na tej karaibskiej wyspie Churchill zapałał miłością do cygar, którą żywił przez całe życie, a kojarzony z Kubą wyrób tytoniowy stał się wręcz jego „znakiem firmowym”.
W październiku 1896 roku Churchill otrzymał skierowanie do Bombaju. Upalna indyjska pogoda sprzyjała spędzaniu wolnego czasu nie na rekreacji, a na lekturze. Zapoznał się zarówno ze „Zmierzchem i upadkiem Cesarstwa Rzymskiego” Edwarda Gibbona, jak również z dziełami Platona. Rozważał podjęcie studiów historycznych, jednak na przeszkodzie stała zbyt słaba znajomość języków klasycznych – młodzieńcza awersja do łaciny zebrała swój owoc. Ogromne wrażenie na Churchillu zrobiła praca Winwooda Reade’a „Męczeństwo człowieka”, stanowiąca rodzaj historii ludzkości pisanej ze świeckiej perspektywy, wyrażająca idee liberalizmu politycznego i darwinizmu społecznego, a także zawierająca krytykę religii z pozycji deistycznych. Pozycja ta wywarła na Winstona wielki wpływ i sprawiła, że na pewien czas stał się osobą niewierzącą w Boga i siły nadnaturalne. Jak sam pisał w swoich wspomnieniach, później ostrze tego młodzieńczego buntu zostało stępione.
Polecamy e-booka Michała Gadzińskiego pt. „Perły imperium brytyjskiego”:
Bądź co bądź Churchill został wychowany w głównym nurcie brytyjskiej kultury protestanckiej, jego kod kulturowy przesiąknięty był biblijnymi metaforami i porównaniami, w trudnych chwilach zaś oddawał się modlitwie, szukając wsparcia w Opatrzności. Nie lubił jednak, co wielokrotnie wyznawał, fanatyków – niezależnie od ich religii. W Indiach poznał też Pamelę Plowden, swoją pierwszą wielką miłość. Podczas służby na subkontynencie Churchill z zapamiętaniem śledził wieści dotyczące brytyjskiej polityki. Już wtedy myślał o zaangażowaniu się w życie publiczne. Podobnie jak lord Randolph jego syn określał się jako torysowski demokrata; był przeciwnikiem arystokratycznego rządu lorda Salisbury (jego członków uważał za odpowiedzialnych za złamanie kariery ojca). Ogólnie ówczesne poglądy Winstona Churchilla były już bardzo zbliżone do pozycji Partii Liberalnej. Przy konserwatystach trzymała go tradycja rodzinna oraz fakt, że młody oficer był zażartym przeciwnikiem przyznania Irlandii home rule.
Szarża brytyjskiej kawalerii w bitwie pod Omdurmanem, 2 września 1898 roku (domena publiczna). W 1897 roku Churchill zamierzał kontynuować karierę korespondenta wojennego, tym razem relacjonując wojnę grecko-turecką. Niestety, zanim Anglik udał się na front, działania zbrojne dobiegły końca. Młody Winston tęsknił do wojaczki. W 1898 roku wziął udział w tłumieniu powstania Mahdiego w Sudanie, służąc pod dowództwem Horatio Kitchenera. Uczestniczył w ostatniej wielkiej szarży brytyjskiej kawalerii w bitwie pod Omdurmanem. Churchill i Kitchener, delikatnie mówiąc, nie przypadli sobie do gustu; młody oficer krytykował też zbezczeszczenie przez Brytyjczyków zwłok Mahdiego. Jednocześnie pracował jako korespondent „Morning Post”. W 1899 roku Churchill wyruszył na drugą wojnę afgańską, na której wykazał się osobistym bohaterstwem. Sprzedaż prasie artykułów o swoim udziale w walkach przyniosła mu niebagatelny zarobek.
Z konserwatysty liberał
W 1899 roku Churchillowi zaproponowano start do parlamentu z okręgu Oldham jako drugiemu kandydatowi Partii Konserwatywnej (okręg ten był dwumandatowy). Skwapliwie skorzystał z tej propozycji. Popisał się imponującą kampanią wyborczą, jednak torysi przeżywali wtedy duży spadek popularności i przegrali wybory.
Churchill został zmuszony do szukania innych sposobności, by zapisać się w historii. Pomocna mogła być II wojna burska, która wybuchła w październiku 1899 roku. Stanowiła także okazję do zarobku, jako że redakcja „Morning Post” była zainteresowana dalszą współpracą ze swoim korespondentem wojennym. Znów dał dowody męstwa na polu walki, ale nie uchroniło go to przed dostaniem się do niewoli. W brawurowy sposób zbiegł jednak z obozu jenieckiego w Pretorii, dzięki czemu w kraju zyskał opinię bohatera.
Churchill w 1900 roku (domena publiczna). W wyborach powszechnych 1900 roku Churchill ponownie wystartował z okręgu Oldham i tym razem zdobył miejsce w parlamencie. Świeżo upieczony poseł poświęcał się głównie odbywaniu serii dochodowych odczytów w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych oraz pisaniu biografii swojego ojca lorda Randolpha Churchilla. Związał się z frakcją, której członkowie byli zwani hughliganami ([hughligans]), od imienia jej lidera lorda Hugh Cecila. Była to grupa backbencherów kontestujących przywództwo Arthura Balfoura nad Partią Konserwatywną. W tamtym czasie Churchill sprzeciwiał się wysokim cłom protekcyjnym proponowanym przez Josepha Chamberlaina, ale także… wydatkom na zbrojenia. Sprzeciw wobec protekcjonizmu gospodarczego był silnym elementem jego tożsamości i przyczynił się ostatecznie do zmiany przynależności politycznej oraz przejścia z Partii Konserwatywnej do Liberalnej, co dokonało się w roku 1904.
Gdy w grudniu 1905 roku do władzy doszedł liberalny gabinet Henry’ego Campbella-Bannermana, Winston Churchill został w nim podsekretarzem stanu do spraw kolonii. Zajmował się głównie kwestiami związanymi z pokonanymi republikami burskimi, optując za pojednaniem z niedawnym południowoafrykańskim wrogiem. W wyborach powszechnych 1906 roku zdobył mandat w okręgu Manchester North West. Po objęciu przez Herberta Asquitha stanowiska premiera w 1908 roku został przewodniczącym Board of Trade. Zgodnie z obowiązującymi wtedy regulacjami członek parlamentu obejmujący funkcję rządową zobligowany był stanąć do wyborów uzupełniających w swoim okręgu. Churchill taką elekcję przegrał. Rychło jednak uzyskał mandat ponownie, tym razem w okręgu Dundee. W rządzie Churchill współpracował blisko z Davidem Lloydem George’em. Obaj sprzeciwiali się planom pierwszego lorda admiralicji Reginalda McKenny zwiększenia wydatków na marynarkę w celu budowy nowych drednotów; byli też niestrudzonymi szermierzami liberalnych reform społecznych. Z racji pełnionej funkcji Churchill miał decydujący udział w ustanowieniu po raz pierwszy w Wielkiej Brytanii płacy minimalnej w 1908 roku, prowadził działania mające na celu ułatwianie znajdowania pracy, przyczynił się też do ustanowienia zasiłków dla bezrobotnych. Popierał nałożenie nowych podatków na najzamożniejszych, zwłaszcza posiadaczy ziemskich, w celu sfinansowania nowych programów społecznych – znalazło to odzwierciedlenie w liberalnym „budżecie ludowym”, który został zablokowany w 1909 roku przez Izbę Lordów, ale po wejściu w życie Parliament Act w 1911 roku udało się go uchwalić. W owym czasie Winston Churchill był też zwolennikiem eugeniki, i to dość radykalnym – jego propozycje sterylizacji niepełnosprawnych umysłowo szły znacznie dalej niż przepisy Mental Deficiency Act, uchwalonego w roku 1913.
Dziękujemy, że z nami jesteś! Chcesz, aby Histmag rozwijał się, wyglądał lepiej i dostarczał więcej ciekawych treści? Możesz nam w tym pomóc! Kliknij tu i dowiedz się, jak to zrobić!
Winston Churchill i Clementine Hozier na krótko przed swoim ślubem (domena publiczna). Równolegle z karierą polityczną rozwijało się życie rodzinne Churchilla. W 1904 roku poznał na balu Clementine Hozier. Ponownie spotkali się cztery lata później, nawiązała się wówczas między nimi duża zażyłość. Wkrótce potomek księcia Marlborough oświadczył się w swojej rodowej siedzibie w Blenheim, a po nieco ponad miesiącu, we wrześniu 1908 roku, para się pobrała. Churchillowie okazali się dobranym i zgodnym małżeństwem, które doczekało się pięciorga dzieci: córek Diany, Sary, Marigold (zmarłej w dzieciństwie) i Mary oraz syna Randolpha.
W 1910 roku miał miejsce strajk górników w dolinie Rhondda. Policja poprosiła wojsko o pomoc w tłumieniu rozruchów. Churchill, dowiedziawszy się, że żołnierze wyruszyli już na miejsce, zgodził się, aby przemieścili się do Walii, ale zapobiegł ich udziałowi w starciach z górnikami. Mimo to rozpowszechniła się plotka, że wydał rozkaz do ataku, wobec czego reputacja Churchilla w kręgach robotniczych została poważnie nadszarpnięta. Kontrowersje wzbudził też jego udział w wypadkach znanych jako oblężenie Sidney Street, kiedy to w styczniu 1911 roku w jednym z budynków przy londyńskiej ulicy o takiej nazwie zabarykadowało się dwóch łotewskich anarchistów, którzy wcześniej obrabowali sklep jubilerski. Krytycyzm wzbudziła sama obecność polityka na miejscu wydarzeń, uznana za lekkomyślne ryzykowanie życia. Twierdzono też, że Churchill zaczął osobiście dowodzić akcją sił porządkowych i zakazał straży pożarnej gaszenia płonącego budynku, co skończyło się śmiercią oblężonych. Przyjąć jednak można, że jako człowiek o doświadczeniu militarnym starał się po prostu zminimalizować straty w ludziach, którzy wzięli udział w interwencji.
Churchill (w kółku) w czasie wydarzeń na Sidney Street 3 stycznia 1911 roku (domena publiczna). W październiku 1911 roku Winston Churchill otrzymał nominację na pierwszego lorda admiralicji. Na stanowisku tym realizował program modernizacji marynarki, propagował też zastosowanie aeroplanów. Sam podjął naukę latania, a związane z nią niebezpieczne przygody wywoływały przestrach u jego małżonki. To za sprawą Churchilla brytyjska marynarka zaczęła przestawiać się z węgla na ropę. Już podczas wielkiej wojny polityk ten miał swój udział w wynalezieniu czołgu – badania nad tym nowym typem broni finansowane były właśnie z budżetu Royal Navy. Działalność pierwszego lorda admiralicji nie stanowiła jednak pasma sukcesów. To Churchill był głównym inicjatorem desantu w Dardanelach, który zakończył się masakrą pod Gallipoli. Jemu przypisano znaczną część odpowiedzialności za tę katastrofalną klęskę, a kiedy premier Asquith w maju 1915 roku sformował gabinet oparty na koalicji wszystkich partii, konserwatyści zażądali usunięcia Churchilla z rządu. Stał się on jednak kozłem ofiarnym, jako pomysłodawca desantu bowiem nie odpowiadał za błędy popełnione przez dowództwo podczas jego realizacji. Czując się niepotrzebny partyjnym kolegom i nie mogąc znaleźć upustu dla swego potencjału, były pierwszy lord admiralicji ponownie przywdział mundur i przez pierwszy kwartał 1916 roku brał bezpośredni udział w działaniach zbrojnych na froncie zachodnim. Po tym „czyśćcu” Churchill na powrót zaczął piastować funkcje rządowe – w czerwcu 1917 roku został ministrem odpowiedzialnym za produkcję amunicji.
Z początkiem 1919 roku objął stanowiska sekretarza stanu do spraw wojny i do spraw sił powietrznych. Optował wówczas za międzynarodową interwencją w Rosji ogarniętej wojną domową, argumentując to tym, że bolszewizm należy „zdławić w kołysce”. Z tych powodów opowiadał się też za dostarczaniem broni walczącej Polsce. W 1921 roku Churchill został sekretarzem stanu do spraw kolonii. Pełniąc to stanowisko, był sygnatariuszem traktatu ustanawiającego Wolne Państwo Irlandzkie. Z tym okresem działalności Winstona Churchilla wiąże się często powtarzany zarzut, jakoby nakazał on użycie broni chemicznej podczas antybrytyjskiego powstania w Iraku. Nie jest to prawdą, chodziło bowiem o gaz łzawiący, który ostatecznie nie został zastosowany.
Churchill odwiedza robotnice w Glasgow, październik 1918 roku (domena publiczna). Dwa miesiące przed wyborami powszechnymi, przypadającymi na listopad 1922 roku, konserwatyści wycofali się z koalicji rządowej. Partią Liberalną targały wewnętrzne spory. Churchill podupadł na zdrowiu, przez co nie koncentrował się zbytnio na kampanii wyborczej. Wybory w okręgu Dundee zakończyły się dla niego kompromitującą porażką. Pod względem liczby uzyskanych głosów zajął dopiero czwarte miejsce. W wyborach 1923 roku wystartował w Leicester, ale również przegrał.
Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!
Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!
Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/
Lata zjedzone przez szarańczę
Na początku roku 1924 władzę w Zjednoczonym Królestwie objął pierwszy w historii gabinet Partii Pracy. Churchill był w tym czasie zagorzałym przeciwnikiem socjalizmu. Uważał, że laburzyści nie mieszczą się w ramach brytyjskiego ładu ustrojowego. W marcu tego roku postanowił wziąć udział w wyborach uzupełniających w okręgu Westminster Abbey. Określił się wówczas jako „konstytucjonalista”. Do wyborów przystąpił pod tym mianem, a nie pod szyldem istniejących partii politycznych. Rozmyślał nad powołaniem nowego ugrupowania. Wkrótce wskutek upadku rządu odbyły się wybory powszechne, w wyniku których do Izby Gmin dostało się siedmiu konstytucjonalistów. Trudno jednak było mówić o nowej jakości na scenie politycznej, jako że nie nawiązała się między nimi żadna współpraca.
Portret Churchilla pędzla Ambrose'a McEvoy'a sprzed 1927 roku (domena publiczna). Wkrótce zresztą sprawa przestała być aktualna – Churchill otrzymał propozycję objęcia funkcji kanclerza skarbu w konserwatywnym gabinecie Stanleya Baldwina. Na stanowisku tym w 1924 roku doprowadził do powrotu Wielkiej Brytanii do standardu złota. Krok ten okazał się mieć opłakane konsekwencje – pojawiła się deflacja, wzrosło bezrobocie, w 1926 roku krajem wstrząsnął strajk powszechny. Churchill określał potem tę decyzję największym błędem w swoim życiu. Ponieważ w 1926 roku zastrajkowali również drukarze, rząd miał problemy z komunikowaniem się ze społeczeństwem za pośrednictwem prasy. Churchill redagował wówczas gazetę rządową „British Gazette”. O tym, że było to pismo na wysokim poziomie (choć jego łamy wypełniała głównie propaganda), świadczyć może to, że cieszyło się znacznie większą poczytnością niż związkowy „British Worker”. Churchill był jednym z członków gabinetu najbardziej konfrontacyjnie nastawionych do strajkujących. Opowiadał się za użyciem wojska do utrzymania porządku oraz zapewnienia stałych dostaw towarów do miast. Znów zaczął uchodzić za wroga klasy robotniczej, jak podczas wcześniejszych rozruchów w Rhondda Valley. Jego obrońcy argumentują to jednak w taki sposób, że jako kanclerz skarbu doskonale zdawał sobie sprawę z problemów protestujących, a dążąc do jak najszybszego zakończenia strajku, zabiegał o uniknięcie dalszych strat, jakie odniosłaby brytyjska gospodarka.
Po porażce konserwatystów w wyborach roku 1929 Churchill znalazł się na marginesie życia publicznego. Nie zgadzał się z wieloma aspektami linii programowej swojej partii – przeciwny był wysokim cłom oraz planom nadania Indiom home rule. Nigdzie na scenie politycznej nie istniało zapotrzebowanie na współpracę z Churchillem, miał więc sporo wolnego czasu, który wykorzystywał, chociażby pisząc. Było to wówczas podstawowe źródło jego dochodu, jako że honoraria otrzymywał naprawdę sowite. Stworzył wtedy m.in. biografię swojego wielkiego przodka księcia Marlborough oraz czterotomową „Historię narodów anglojęzycznych”, która ukazała się drukiem dopiero po zakończeniu II wojny światowej.
Od roku 1932 Winston Churchill coraz donośniej przestrzegał przed zagrożeniami wynikającymi z remilitaryzacji Niemiec. Nie oznacza to jednak, że był jakimś pryncypialnym i ideowym antyfaszystą. Jako uczestnik wielkiej wojny i świadek narodzin bolszewizmu, skłonny był dopatrywać się w powstawaniu po I wojnie światowej ruchów faszystowskich swoistej reakcji obronnej przeciw komunistycznemu zagrożeniu. Był przeciwnikiem reagowania Ligi Narodów na działania japońskie w Mandżurii po części dlatego, że uważał Japonię za imperium o historycznym statusie, a jej aspiracje za uzasadnione, a po części dlatego, że upatrywał w tym kraju zapory przed komunizmem zagrażającym ze Związku Sowieckiego czy opanowującym części Chin. W wojnie domowej w Hiszpanii sympatyzował z generałem Franciskiem Franco. Bardzo pochlebnie wypowiadał się o Benicie Mussolinim. W latach 30. nie krył, że nazizm uważał za mniejsze zło niż komunizm.
Churchill w czasie bitwy o Brytanię (domena publiczna). Mimo to po remilitaryzacji Nadrenii Churchill starał się doprowadzić do konsensusu całej brytyjskiej klasy politycznej w sprawie sankcji przeciwko Niemcom. Partia Pracy była jednak przeciwna takim krokom, premier Baldwin zaś, mimo poparcia Churchilla przez kilku znaczących torysów, również nie uważał, żeby był zobligowany przedsięwziąć jakieś nadzwyczajne działania. Wśród elektoratu panowały zresztą bardzo pacyfistyczne nastroje i nikt nie chciał narazić się wyborcom. Churchill sprzeciwiał się małżeństwu Edwarda VIII z Wallis Simpson, jednak po wybuchu kryzysu abdykacyjnego stanął po stronie monarchy, mimo że było to niepopularne wśród jego politycznych przyjaciół. W miarę zaogniania się sytuacji międzynarodowej Winston Churchill i jego zwolennicy, stanowiący w Partii Konserwatywnej izolowaną frakcję, ostro krytykowali politykę appeasementu prowadzoną przez premiera Neville’a Chamberlaina.
Nie należy jednak bezkrytycznie poddawać się Churchillowskiej autokreacji, w której potomek księcia Marlborough jawi się jako głos wołający na puszczy, samotnie ostrzegający przed Hitlerem. Chambarlain doskonale zdawał sobie sprawę z zagrożenia ze strony Niemiec. Uważał po prostu, że w danej sytuacji Zjednoczone Królestwo nie było w stanie prowadzić innej polityki. Poprzednik Churchilla na stanowisku premiera rządu Jego Królewskiej Mości nie miał zbyt dobrej opinii chociażby za haniebną ugodę monachijską. Ale Czechosłowacja miała być ostatnim krajem, który można było „poświęcić”, próbując ugłaskać Hitlera. Polska otrzymała już gwarancję udzielenia pomocy wojskowej. Dodajmy też, że to za sprawą Chamberlaina Brytyjczycy rozpoczęli produkcję samolotów myśliwskich na wielką skalę. Churchill optował wówczas za budową… bombowców. Gdyby go posłuchano, losy bitwy o Anglię mogłyby wyglądać zupełnie inaczej. Gdy 3 września 1939 roku Wielka Brytania przystąpiła do wojny, Winston Churchill powrócił na stanowisko pierwszego lorda admiralicji. Opowiadał się za prewencyjną okupacją Norwegii w celu odcięcia Niemiec od skandynawskiej rudy żelaza. Pomysł nie zyskał aprobaty premiera Chamberlaina i pozostałych członków gabinetu. Norwegia została zaatakowana, tyle że przez III Rzeszę.
