Wiosna Ludów 1848–1849 czyli rewolucja w Europie

Wiosna Ludów we Francji

Pierwszym krajem, w którym wybuchła Wiosna Ludów, była Francja. Bezpośrednią przyczyną wystąpień społecznych był wprowadzony przez władze zakaz organizacji publicznego bankietu na rzecz zmiany ordynacji wyborczej. W odpowiedzi na ów zakaz, 22 lutego 1848 r. rozpoczęły się manifestacje uliczne w Paryżu. Podczas jednej z nich wojsko otworzyło ogień do protestującego tłumu. Demonstracje i walki uliczne trwały do 24 lutego. Wówczas król Ludwik Filip I abdykował, a władzę przejął sformowany przez republikanów i socjalistów Rząd Tymczasowy.

25 lutego 1848 r. nowy rząd proklamował II Republikę Francuską. Wprowadzono 10–godzinny czas pracy w Paryżu i 11–godzinny czas pracy na prowincji, zorganizowano warsztaty narodowe dla 100 tys. bezrobotnych mieszkańców Paryża, utworzono Komisję Luksemburską (instytucję zajmującą się losem najbardziej potrzebujących i biednych obywateli), zezwolono na organizowanie zgromadzeń, wprowadzono całkowitą wolność słowa, zniesiono cenzurę a także zadecydowano o powszechności prawa wyborczego. W pierwszych, zwycięskich dla monarchistów wyborach do Zgromadzenia Narodowego, wzięło udział 9 milionów Francuzów. Nowo wybrane władze Francji podjęły szereg działań, z którymi wiązał się wzrost niepokojów społecznych. 15 maja 1848 r. Zgromadzenie Narodowe zlikwidowało warsztaty narodowe, które uznano za zakłady o niskiej wydajności pracy i miejsce agitacji wśród środowisk robotniczych. Dwa tygodnie później, 30 maja 1848 r., wydano rozporządzenie o przesiedleniu części robotników i biedniejszych warstw społecznych do pracy na prowincji. Przegłosowano także dekret o obniżeniu podatku od posiadanej ziemi.

Wymienione wyżej działania, a także decyzja o przymusowym poborze do armii wszystkich mężczyzn w wieku od 18 do 25 lat spowodowały radykalizację nastrojów wśród paryskich robotników. 22 czerwca 1848 r. rozpoczęły się „Dni Czerwcowe”, czyli radykalne protesty i walki uliczne robotników z wojskiem francuskim na ulicach Paryża. Trwały one dwa dni, do 24 czerwca 1848 r., kiedy wojska rządowe krwawo stłumiły te wystąpienia. Tragiczny bilans mówi o śmierci kilku tysięcy i aresztowaniu kilkunastu tysięcy osób. Po „Dniach Czerwcowych” władze stopniowo traciły poparcie wśród Francuzów. 10 grudnia 1848 r. odbyły się wybory prezydenckie, które wygrał bratanek cesarza Napoleona I Bonapartego, Ludwik Bonaparte.

Wiosna Ludów w krajach niemieckich

17 marca 1848 r. król Prus Fryderyk Wilhelm IV zgodził się na zniesienie cenzury i zwołanie Sejmu. Dzień później odbyła się manifestacja dziękczynna pod zamkiem królewskim w Berlinie, zakłócona przez oddanie dwóch strzałów – nie wiadomo przez kogo ani w jakim kierunku. Spowodowało to jednak starcie między manifestantami a armią pruską. Wówczas król wydał odezwę zatytułowaną „Do moich kochanych berlińczyków”, w niej zapowiedział wycofanie wojska ze stolicy Prus i ogłoszenie amnestii dla wszystkich więźniów politycznych. 22 marca 1848 r. odbył się pogrzeb prawie 200 ofiar walk ulicznych. Władza zaczęła stopniowo przechodzić w ręce mieszczaństwa, a 29 marca 1848 r. przemysłowiec z Nadrenii, Ludolf Camphausen, został mianowany premierem. 2 kwietnia 1848 r. zwołano Zjednoczony Sejm, a na jego obradach uchwalono ordynację wyborczą do Zgromadzenia Narodowego. W Prusach, podobnie jak w innych państwach niemieckich, odbyły się dwustopniowe wybory powszechne. Ludzie wybierali elektorów, a elektorzy posłów. Na przełomie kwietnia i maja 1848 r. odbyły się wybory do Zgromadzenia Narodowego w krajach południowoniemieckich, 1 maja 1848 r. przeprowadzono je w Prusach. Wybory odbyły się również w byłych Prusach Książęcych i Królewskich oraz Wielkim Księstwie Poznańskim. Zgromadzenia Narodowe zebrały się kolejno 18 maja 1848 r. we Frankfurcie nad Menem (Niemieckie Zgromadzenie Narodowe) i 22 maja 1848 r. w Berlinie (Pruskie Zgromadzenie Narodowe).

Wówczas powstały dwa programy zjednoczenia Niemiec: małoniemiecki i wielkoniemiecki. Pierwszy z nich zakładał zjednoczenie kraju bez części Cesarstwa Austrii. Programem wielkoniemieckim określano zaś zjednoczenie wszystkich ziem włącznie z terenami austriackimi. 29 czerwca 1848 r. posłowie opowiedzieli się za zjednoczeniem Niemiec pod berłem Habsburgów i wybrali na administratora Rzeszy stryja cesarza Ferdynanda I Habsburga, arcyksięcia Jana Habsburga. 9 sierpnia 1848 r. został powołany rząd na czele z księciem Karolem von Leiningen, choć w dalszym ciągu panowali de facto dawni książęta. W przeciągu następnych tygodni i miesięcy rządy w Prusach zmieniały się kilkakrotnie, aż 2 listopada 1848 r. – pomimo protestów Zgromadzenia Narodowego – król mianował premierem nieślubnego syna Fryderyka Wilhelma II, hrabiego Fryderyka Wilhelma von Brandenburga.

28 marca 1849 r. Niemieckie Zgromadzenie Narodowe we Frankfurcie nad Menem uchwaliło konstytucję Rzeszy Niemieckiej zwaną konstytucją frankfurcką. Rzesza Niemiecka miała stanowić federację wszystkich istniejących wówczas krajów niemieckich, z cesarzem, rządem federalnym i parlamentem podzielonym na dwie izby, reprezentujące cały naród i poszczególne państwa. Tego samego dnia 290 głosami (przy 248 wstrzymujących się od głosu) cesarzem został obrany król Prus Fryderyk Wilhelm IV, jednak nie przyjął on korony cesarskiej. 27 kwietnia 1849 r. nowo obrany cesarz rozwiązał izbę niższą Sejmu pruskiego i zawiesił izbę wyższą. Ostatecznie Wiosna Ludów została stłumiona wraz z rozpędzeniem parlamentu.

Wiosna Ludów w Cesarstwie Austrii

Wrzenie społeczne w Cesarstwie Austrii narastało już w połowie lat 40. XIX w. w związku z kryzysem gospodarczym dotykającym większości krajów europejskich. 29 lutego 1848 r. do Wiednia dotarły informacje o wystąpieniach Francuzów w Paryżu, co spowodowało poważny wzrost napięcia społecznego.

Polecamy e-book: „Czerwone mundury. Armia Brytyjska w czasach wojny o niepodległość USA”

3 marca 1848 r. na obradach sejmu stanowego w Preszburgu Lajos Kossuth wygłosił mowę, w której zażądał zmiany ustroju z monarchii absolutnej na monarchię konstytucyjną i wprowadzenia konstytucji dla wszystkich narodów mieszkających na terytorium Cesarstwa. Sejm wówczas uchwalił adres z powyższymi postulatami, skierowany do cesarza Ferdynanda I. 12 marca 1848 r. przemowa Kossutha została przetłumaczona na język niemiecki i rozpowszechniona wśród mieszkańców Wiednia. Dzień później zebrał się sejm stanowy Dolnej Austrii. Na przedmieściach Wiednia padło wówczas kilka przypadkowych strzałów ze strony wojska austriackiego, co spowodowało rozruchy antyrządowe. Wiedeńczycy otoczyli parlament, zażądali reform ustrojowych i dymisji kanclerza Klemensa von Metternicha. Celem uspokojenia nastrojów cesarz zdymisjonował Metternicha, zniósł cenzurę, pozwolił na sformowanie Gwardii Narodowej oraz obiecał nadanie konstytucji.

25 kwietnia 1848 r. nadano konstytucję gwarantującą swobody obywatelskie, ale nie ujęto w niej powszechnego prawa wyborczego. Kształt nowej konstytucji oraz próba rozwiązania Gwardii Narodowej spowodowały kolejne protesty w Wiedniu, zakończone ogłoszeniem powszechnego prawa wyborczego do jednoizbowego parlamentu. Nowy parlament wprowadził szereg reform: uwłaszczenie chłopów, zniesienie pańszczyzny i wypłatę odszkodowań dla właścicieli ziemskich. W październiku 1848 r. wiedeńczycy ponownie zaprotestowali, tym razem przeciwko wysłaniu armii austriackiej do zduszenia powstania na Węgrzech. Protesty zostały stłumione przez wojsko 1 listopada 1848 r. W dalszej konsekwencji abdykował cesarz Ferdynand I, a nowym władcą został jego bratanek, 18-letni Franciszek Józef. W marcu 1849 r. rozwiązano parlament. Jedyną zdobyczą rewolucji wiedeńskiej pozostało uwłaszczenie chłopów.

Wiosna Ludów w krajach włoskich

Rewolucja w Wiedniu zainspirowała Włochów do żmudnej drogi w stronę zjednoczenia wszystkich swoich krajów. 22 marca 1848 r. garnizon austriacki w Wenecji opuścił miasto bez jednego wystrzału, po czym proklamowano Republikę Wenecką. W dniach 18-23 marca 1848 r. miały miejsce walki w Mediolanie, zakończone wycofaniem się stamtąd sił marszałka Radetzkyego. Powstanie objęło już wówczas całą Lombardię, Wenecję, Parmę i Modenę. Pierwszym liderem ruchu na rzecz zjednoczenia Włoch został król Sardynii, Karol Albert. Wojna z Austrią rozpoczęła się pod koniec marca 1848 r. Działania wojenne początkowo poparł król Sycylii, Ferdynand II Burbon, który wysłał swoje wojsko i flotę, ale w związku z żądaniami reform ustrojowych i społecznych w krajach włoskich, dosyć szybko je wycofał.

23 lipca 1848 r. wojska Karola Alberta stoczyły bitwę pod Custozą na południowy zachód od Werony. Walki po dwóch dniach zakończyły się wygraną Austrii i zmuszeniem wojsk włoskich do szybkiego odwrotu. 5 sierpnia 1848 r. marszałek Radetzky zajął Mediolan, a następnie 9 sierpnia przekroczył granice Piemontu. Ostatecznie został zawarty rozejm, na mocy którego Austria otrzymała Lombardię i Wenecję oraz wpływy w Parmie i Modenie. Jednak do końca sierpnia 1848 r. w Lombardii toczyła się jeszcze wojna partyzancka, prowadzona przez Giuseppe Garibaldiego, finalnie zakończona przegraną oraz ucieczką Garibaldiego do Szwajcarii. 16 września 1848 r. w Państwie Kościelnym został powołany rząd, na którego czele stanął prof. Pellegrino Rossi. Nowy rząd proponował wprowadzenie szerokich reform gospodarczych i społecznych oraz powołanie ligi politycznej monarchów włoskich. Propozycja ta spotkała się jednak ze sprzeciwem ze strony kardynałów i radykałów. 15 listopada 1848 r. prof. Rossi został zamordowany przez syna jednego z liderów opozycji, niejakiego Brunettiego, a dzień później doszło do starcia mieszkańców Włoch z Gwardią Szwajcarską przed pałacem papieskim na Kwirynale. Wówczas Pius IX mianował nowy rząd złożony z radykałów, jednak ostatecznie go nie uznał i 24 listopada 1848 r. w przebraniu uciekł do Królestwa Neapolu. 9 lutego 1849 r. Zgromadzenie Konstytucyjne w Rzymie uchwaliło zniesienie władzy papieskiej i przekształcenie Państwa Kościelnego w Republikę Rzymską.

2 marca 1849 r. Karol Albert zerwał zawieszenie broni, a 20 marca rozpoczęły się działania wojenne. Trzy dni później miała miejsce bitwa pod Novarą, zakończona klęską wojsk piemonckich. W konsekwencji Karol Albert abdykował na rzecz syna Wiktora Emanuela II i 24 marca 1849 r. wyjechał do Portugalii. Dwa dni później zawarto porozumienie o zawieszeniu broni, będące niekorzystne dla Piemontu, który musiał zredukować swoją armię i zgodzić się na austriacką okupację części swoich ziem do czasu zawarcia pokoju. 9 sierpnia 1849 r. został zawarty traktat pokojowy, nakazujący zapłacenie przez Piemont kontrybucji na rzecz Austrii w wysokości 65 milionów franków.

Powstanie węgierskie 1848-1849

15 marca 1848 r. na wieść o rewolucjach w Paryżu i Wiedniu analogiczna rewolucja rozpoczęła się na Węgrzech. Ideowy przywódca węgierskich niepodległościowców, poeta Sándor Petőfi, wraz ze swoimi zwolennikami opublikował manifest. Domagał się w nim wolności słowa, zniesienia cenzury, zakończenia pańszczyzny, wprowadzenia równych praw politycznych i obywatelskich dla wszystkich Węgrów oraz powołania niezależnego od Austrii rządu węgierskiego. Manifest został entuzjastycznie przyjęty przez mieszkańców Pesztu. 17 marca 1848 r. za zgodą cesarza Ferdynanda I został powołany rząd, na którego czele stanął hrabia Lajos Batthyany, a ministrem finansów mianowano przyszłego dowódcę powstania węgierskiego Lajosa Kossutha. Habsburgowie będąc w sytuacji kryzysowej, zgodzili się na uznanie rządu węgierskiego i reformy, jednak byli przeciwni planom oderwania Węgier od swojego cesarstwa i utworzenia niepodległego państwa.

Jesteśmy darmowym portalem, którego utrzymanie dużo kosztuje. Jako medium niezależne pozyskujemy środki na nasze utrzymanie od reklamodawców lub Czytelników. Nie prosimy o wiele - gdyby każda czytająca nas Osoba podarowała nam 10 zł, to starczyłoby to nam na rok bardzo wytężonej działalności i nowych inicjatyw. Okazuje się jednak, że do tej pory wsparło nas zaledwie 0,0002% naszych Czytelników. Dowiedz się, jak możesz nam pomóc!

Nie chcąc dopuścić do utworzenia niepodległych Węgier, Habsburgowie rozpoczęli agitację wśród mniejszości narodowych – Serbów, Chorwatów, Rumunów i Słowaków – co w dalszej konsekwencji doprowadziło do dymisji rządu Batthyanya. 22 września 1848 r. został powołany Komitet Obrony Narodowej, na jego czele w październiku 1848 r. stanął wspomniany Lajos Kossuth. W grudniu 1848 r., po abdykacji Ferdynanda I, na tron cesarski wstąpił Franciszek Józef I, który rozpoczął działania przeciwko rządowi węgierskiemu. W styczniu 1849 r. armia austriacka dowodzona przez gen. Alfreda Windischgrätza zdobyła Peszt. W konsekwencji rząd węgierski przeniósł się do Debreczyna i tam kontynuował walkę. W okresie od grudnia 1848 do marca 1849 r. armia węgierska w Siedmiogrodzie pod dowództwem gen. Józefa Bema pokonała Austriaków. 1 kwietnia 1849 r. ruszyła nowa, zwycięska ofensywa węgierska. 19 kwietnia 1849 r. sejm w Debreczynie ogłosił niepodległość Węgier i powołał rząd narodowy, na jego czele stanęli prezydent Lajos Kossuth, premier Bertalan Szemere i minister obrony gen. Artur Gorgey.

W maju 1849 r. cesarz Franciszek Józef I poprosił cara Rosji Mikołaja I o pomoc wojskową w stłumieniu powstania na Węgrzech. Miesiąc później na Węgry wkroczyła armia rosyjska pod dowództwem feldmarszałka Iwana Paskiewicza. Kolejno 31 lipca i 9 sierpnia 1849 r. wojska węgierskie, dowodzone przez gen. Bema, zostały pokonane w bitwach pod Segesvarem i Temeszwarem. 13 sierpnia 1849 r. została podpisana kapitulacja w Vilagos, będąca formalnym końcem powstania węgierskiego.

Wiosna Ludów na ziemiach polskich

Na wieść o wybuchu rewolucji w Berlinie, 20 marca 1848 r. został powołany Komitet Narodowy w Poznaniu. W jego skład wchodzili przedstawiciele wszystkich warstw społecznych, wśród nich byli również zwolnieni z więzienia Moabit w Berlinie Ludwik Mierosławski i Karol Libelt. Dzień później, 21 marca 1848 r., Komitet Narodowy sporządził adres do króla Fryderyka Wilhelma IV. Głównym żądaniem w wystosowanym dokumencie było uznanie niepodległości ziem polskich zabranych w trakcie rozbiorów, jednak ostatecznie w zmienionej wersji postulował on autonomię Wielkiego Księstwa Poznańskiego, wycofanie armii pruskiej oraz zorganizowanie polskiej administracji i wojska.

W kwietniu 1848 r. lokalne oddziały polskie stoczyły szereg bitew i potyczek z oddziałami pruskimi. 11 kwietnia 1848 r. przedstawiciele Komitetu zawarli w Jarosławcu ugodę, na mocy której obiecano rozwiązanie większości oddziałów powstańczych w zamian za autonomię części Wielkiego Księstwa.

Ponieważ zaborcy nie dotrzymali postanowień ugody, Polacy przystąpili do walki. Strona polska odniosła kilka zwycięstw, w tym w bitwach stoczonych kolejno 30 kwietnia 1848 r. pod Miłosławiem i 2 maja 1848 r. pod Sokołowem, jednak sytuacja stawała się coraz gorsza. Ostatecznie Polacy stawiali czynny opór do 17 maja 1848 r., kiedy pod Żninem skapitulował przed siłami nieprzyjaciela ostatni oddział polskich powstańców. 9 maja 1848 r. podpisano kapitulację. Po niej zlikwidowano autonomię Księstwa oraz rozpoczęto represje wobec działaczy polskich i powstańców wielkopolskich.

Pod zaborem austriackim 17 marca 1848 r. odbyły się wielkie demonstracje mieszkańców Jasła, Krakowa, Przemyśla, Rzeszowa i Sanoka. W noc z 18 na 19 marca 1848 r. grupa lwowskich demokratów przygotowała adres do cesarza Ferdynanda I. Domagano się zwolnienia więźniów politycznych, sformowania Gwardii Narodowej, zniesienia pańszczyzny, rozbudowy sieci szkół z językiem polskim, prawa do publicznego używania języka polskiego i demokratyzacji samorządu. Początkowo działalność Komitetów Narodowych w Krakowie i we Lwowie była przez Austriaków tolerowana. Sytuacja zmieniła się po zamieszkach spowodowanych zakazem produkcji broni i niewypuszczeniem polskich więźniów politycznych przez zaborcę. 26 kwietnia 1848 r. w odpowiedzi na rozruchy Kraków został zbombardowany, a Komitet oraz Gwardię Narodową rozwiązano.

W Galicji polska działalność niepodległościowa miała problemy spowodowane przez obojętność chłopów, wrogość szlachty do idei Wiosny Ludów oraz nasilający się konflikt polsko-ukraiński. Ostatecznie losy Polaków były zależne od powodzenia Wiosny Ludów w innych krajach monarchii habsburskiej. 1 i 2 listopada 1848 r. pod wpływem powstania wiedeńskiego doszło do walk ulicznych we Lwowie, a w odpowiedzi na to Austriacy zbombardowali miasto. W konsekwencji zostały rozwiązane wszystkie organizacje polityczne w Galicji, polskich działaczy aresztowano, a także wprowadzono reżim wojskowy.

W zaborze rosyjskim nie przeprowadzono żadnych działań.

Konsekwencje Wiosny Ludów

Pomimo iż większość wystąpień Wiosny Ludów zostało stłumionych lub bezwzględnie spacyfikowanych środkami wojskowymi krajów Świętego Przymierza, to zapoczątkowały one proces kształtowania się nowoczesnych narodów europejskich, uznanie praw obywatelskich i politycznych dla wszystkich warstw społeczeństw europejskich (w tym burżuazji, mieszczan i chłopów), zniesienie stosunków feudalnych i obowiązku pańszczyzny oraz wprowadzanie rządów konstytucyjnych. W krajach włoskich i niemieckich wydarzenia z lat 1848-1849 stały się początkiem drogi do zjednoczenia Włoch i Niemiec w następnych dekadach XIX w.

Chcesz zawsze wiedzieć: co, gdzie, kiedy, jak i dlaczego w historii? Polecamy nasz newsletter – raz w tygodniu otrzymasz na swoją skrzynkę mailową podsumowanie artykułów, newsów i materiałów o książkach historycznych. Zapisz się za darmo!

redakcja: Jakub Jagodziński

Bibliografia:

Jan Baszkiewicz, Historia Francji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1978.

Marek Borucki, Historia powszechna do 2004 roku, MADA, Warszawa 2004.

Wacław Felczak, Historia Węgier, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1983.

Józef Andrzej Gierowski, Historia Włoch, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1985.

Jerzy Krasuski, Historia Niemiec, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1998.

Mieczysław Żywczyński, Historia powszechna 1789-1870, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996.