„Wybór Zofii” – dylemat kochającej matki

Najgłębszym jak do tej pory oświadczeniem dotyczącym Auschwitz nie było wcale stwierdzenie, a odpowiedź. Pytanie: Tam, w Oświęcimiu, powiedz mi, proszę, gdzie był Bóg? I odpowiedź: Gdzie był człowiek?

 „Co zrobiłaś, że żyjesz, gdy tylu tam zginęło?”

Akcja filmu „Wybór Zofii” rozgrywa się w drugiej połowie lat 40. ubiegłego stulecia w Nowym Jorku. To właśnie tam przybywa początkujący pisarz imieniem Stingo, którego sąsiadami są toczący nieustanne kłótnie z naprzemiennymi wybuchami namiętności Zofia i Nathan. Ona jest piękną Polką o nieco nieśmiałym, sympatycznym usposobieniu, on – Żydem, pałającym nienawiścią do zbrodniarzy III Rzeszy, nieopanowanym i skłonnym do awantur. Między oryginalną parą a młodym pisarzem rodzi się bliska więź. Ich przyjaźń odsłania jednak bolesną przeszłość dwojga kochanków, a także psychiczny uraz, będący wynikiem dramatycznych wydarzeń z okresu II wojny światowej. Z czasem Stingo odkrywa ich kolejne tajemnice.

Podczas wojny Zofia Zawistowska wraz z rodziną trafiła do obozu koncentracyjnego w Auschwitz, gdzie przez jednego z dowódców została zmuszona do podjęcia niemożliwego wyboru – kazano jej zadecydować, które z dwójki jej dzieci ma przeżyć. Gdyby Zofia nie zdobyła się na decyzję, śmierć poniosłaby zarówno jej córeczka, jak i syn. W ciągu zaledwie kilku sekund musiała dokonać rzeczy niebywałej dla kochającej matki – oddać w ręce nazistów córkę, licząc na to, że chłopiec cudem przeżyje w obozowych warunkach.

Wybitne aktorstwo w „Wyborze Zofii”

Mający premierę w 1982 roku „Wybór Zofii” powstał na podstawie znakomitej powieści Williama Styrona pod tym samym tytułem. Główne role w poruszającym filmie Alana J. Pakuli zagrali: Meryl Streep, Kevin Kline i Peter MacNicol. Obsada aktorska „Wyboru Zofii” sprostała trudnemu zadaniu, tworząc nadzwyczaj autentyczne, emocjonalne kreacje, budzące wzruszenie odbiorców.

Kreacja Meryl Streep została wyróżniona statuetką Oscara, a także Złotym Globem. Było to największe wyzwanie w karierze wybitnej aktorki. Portretując Zofię Zawistowską, Meryl ukazała światu własną subtelność i wrażliwość. Z wyczuciem wykreowała sylwetkę kobiety naznaczonej traumą przeszłości. Na potrzeby roli artystka uczyła się języka polskiego i niemieckiego. Zofia z amerykańskiego okresu fascynuje i zachwyca eteryczną urodą, natomiast sceny retrospekcji ukazują bohaterkę jako więźniarkę na tle obozowej rzeczywistości – drastyczna przemiana Meryl Streep na ekranie zasługuje na ogromne uznanie. Kevin Kline jako Nathan, porywczy partner Zofii, oszałamia zobrazowaniem obsesji swej postaci, a Peter MacNicol w roli Stingo po prostu ujmuje widza naturalizmem w odgrywanej roli.

Dylemat moralny Zofii

Zarówno literacka, jak i filmowa wersja „Wyboru Zofii” w minionych dziesięcioleciach zostały poddane licznym interpretacjom, nie tylko przez krytyków, ale również filozofów moralności oraz myślicieli zajmujących się etycznym lub estetycznym wymiarem dzieła filmowego. Przede wszystkim odczytując historię Zofii, należy zwrócić uwagę na strukturę dylematu, w którego obliczu staje główna bohaterka. Klasyczny dylemat moralny to konflikt dwóch równie ważnych, wykluczających się racji. W przypadku „Wyboru Zofii” mówimy jednak o szczególnym przypadku sytuacji dylematycznej, ponieważ działania, jakie może podjąć bohaterka, wyrażają tę samą powinność moralną. Taki rodzaj dylematu nazywany jest symetrycznym.

Polecamy e-book Michała Rogalskiego – „Bohaterowie popkultury: od Robin Hooda do Rambo”

Dylemat Zofii rodzi się z szantażu, w warunkach największego konfliktu zbrojnego w dziejach. W normalnej, codziennej sytuacji nikt nie staje przed obowiązkiem podjęcia takiego wyboru. Jak więc można mówić o jakiejkolwiek winie głównej bohaterki? To jawne torturowanie psychiczne, za którym stoi jeden z nazistów, odpowiedzialnych za zbrodnię ludobójstwa. Nie ulega jednak wątpliwości, że reakcja Zofii na bestialski rozkaz nazisty wywołuje w niej samej wyrzuty sumienia, odczuwane przez całe późniejsze życie. Podjęta decyzja wywiera trwałe piętno na psychice kobiety, a jej powojenne losy wypełnia skrywane przed światem uczucie żalu determinowane traumatycznym wspomnieniem.

Powojenny świat w „Wyborze Zofii”

Ameryka lat 40. XX wieku, do której wyemigrowała po zakończeniu wojny Zofia, to miejsce radosne, wypełnione spokojem, napawające nadzieją. Barwne ujęcia Nowego Jorku kontrastują z ciemnymi, niemal surowymi zdjęciami z okresu jej pobytu w obozie koncentracyjnym. Powojenne losy Zofii to swoista gra przed resztą ludzi i świata. Bohaterka oddaje się cielesnym uciechom i próbuje czerpać radość z życia, ale to gra pozorów kamuflująca wewnętrzną tragedię. Seks, muzyka, śmiech i dobre jedzenie to maski, pod którymi skrywa się udręczona wyrzutami sumienia kobieta.

„Wybór Zofii” to zarazem piękna i przejmująca opowieść, w jednych chwilach dająca nadzieję, aby za moment gwałtownie ją odebrać i skonfrontować widza z brutalną rzeczywistością oraz grozą II wojny światowej. Bohaterowie filmu Alana Pakuli, Zofia i Nathan, to postacie borykające się z traumą, stające przed kolejnym dylematem – koniecznością wyboru między życiem, a śmiercią.

Ich zaprzeczeniem jest Stingo – pełen młodzieńczej pasji, ambicji, ale też uroczej naiwności. Chłopak zakochuje się w starszej od niego Zofii, liczy na to, że mimo bolesnych wspomnień kobieta będzie w stanie założyć z nim rodzinę i rozpocząć nowy rozdział. Stingo nie rozumie więc, jak trudną walkę toczy z samą sobą Zofia. Z tego względu, mimo swego wybuchowego temperamentu i skłonności do przemocy, to właśnie Nathan, sam noszący ciężar tragicznej przeszłości, jest w stanie dać jej emocjonalne wsparcie. Szczera, inspirująca przyjaźń trójki sąsiadów jest zaś dla Stinga swoistą inicjacją w dorosłość, doświadczeniem, które na zawsze zmieni postrzeganie przez niego świata.

Czy Zofia jest współwinna śmierci córeczki? Czy lepiej byłoby, gdyby nie podejmowała żadnej decyzji i choć śmierć poniosłaby wówczas dwójka jej ukochanych dzieci, to ona sama miałaby „czyste” sumienie? Tych pytań nie da się rozstrzygnąć. Nikt z nas nie może wiedzieć, jak zachowałby się w obliczu tak tragicznych okoliczności. Moralna ocena działania Zofii jest niemożliwa, a to rodzi w odbiorcach istne wyzucie z emocji i bezsilność. „Wybór Zofii” to film wymagający, poruszający najgłębsze uczucia. Wielkie dzieło, o którym nie sposób zapomnieć.

Polecamy e-book Agaty Łysakowskiej – „Damy wielkiego ekranu: Gwiazdy Hollywood od Audrey Hepburn do Elizabeth Taylor”:

Bibliografia

• Chyrowicz Barbara, O sytuacjach bez wyjścia w etyce: dylematy moralne: ich natura, rodzaje i sposoby rozstrzygania, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008.
• Fictional Characters, Real Problems, red. Garry L. Hagberg, Oxford University Press, 2016.
• Jaśtal Jacek, Dylematy moralne. Przyczynek do debaty z Plutarchem w tle, „Diametros”, nr 2. 2004, s. 18–39.

Tekst pierwotnie ukazał się na portalu OldCamera.pl.

Redakcja: Natalia Stawarz