„Liga Narodowa (1893–1928). Wybór relacji” – recenzja i ocena

Muzuem Historii Polski zainicjowało w 2015 r. serię wydawniczą 100-lecie niepodległości. Wspomnienia i pamiętniki. Jej bezpośrednim pomysłodawcą jest prof. Andrzej Friszke, a obok niego w radzie programowej serii znaleźli się inni wybitni naukowcy, prof. prof. Tomasz Gąsowski, Rafał Habielski, Krzysztof Kawalec, Tomasz Nałęcz i Andrzej Nowak. Drugi z kolei tom z tej serii jest poświęcony działalności Ligi Narodowej.

O działalności Ligi Narodowej wiemy niewiele. To mimo wszystko sytuacja dość paradoksalna bo - choć działała niejawnie - w zgodnej opinii historyków była jedną z najbardziej wpływowych i najskuteczniejszych organizacji politycznych działających wszechstronnie na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości. Ligę Narodową wymienia się jednym tchem z takimi organizacjami jak Liga Polska, Związek Młodzieży Polskiej „Zet” i z nazwiskami Romana Dmowskiego, Zygmunta Balickiego oraz Jana Ludwika Popławskiego. LN była niewątpliwie rdzeniem polskiego obozu narodowo-demokratycznego, ale rdzeniem tajnym, organizacją elitarną, skupiającą w okresie największego rozrostu liczebnego nie więcej niż trzysta osób.

Dlaczego jednak LN była tak ważna w dziejach Polski? Tego czytelnicy niniejszego tomu dowiedzą się z krótkiego wstępu przygotowanego przez Tomasza Sikorskiego i Adama Wątora. Liga, założona przez Romana Dmowskiego w 1893 r. stała się środowiskiem w którym wykuwały się koncepcje polityczne nowoczesnego polskiego nacjonalizmu. Choć koncentrował się on od samego początku na ochronie polskiego „stanu posiadania”, co określano tez mianem „aktywnej obrony”, od początku stawiał sobie za cel przede wszystkim odzyskanie w pełni niepodległej polskiej państwowości.

Działalność LN była naznaczona nie tylko sukcesami w pracy u podstaw krzewiącej polskość wśród tych grup, które dopiero zyskiwały świadomość narodową (zwłaszcza wśród chłopstwa). Nie mniej charakterystyczną cechą jej dziejów były gwałtowne wewnętrzne spory ideowe. Największy rozłam przyniosła reorientacja obozu narodowego na współpracę z carską Rosją około roku 1907. Gdy jednak przyszło do działania na rzecz sprawy polskiej w czasie I wojny światowej, LN wykazała się dużą skutecznością w prowadzeniu propagandy na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości. Można bez przesady uznać, że bez działań podjętych przez jej członków, nasz kraj nie odrodziłby się w takim kształcie jaki ostatecznie przyjęła II Rzeczpospolita. Gdy formuła LN wyczerpała się, Dmowski zadecydował o jej rozwiązaniu w 1928 r.

W tomie przygotowanym przez Tomasza Sikorskiego i Adama Wątora – uznanych specjalistów od lat badających polską prawicę – znajdziemy szereg relacji poświęconych Lidze Narodowej, które, choć znane naukowcom, nie funkcjonują w szerszym obiegu. Ich lektura zbliża nas do poznania fenomenu tej organizacji, pozwala zrozumieć motywacje, uchwycić konteksty w jakich kształtowały się postawy ideowe. W dysputach ideowych toczonych przez członków LN można odnaleźć ślady twórczych poszukiwań polskich myślicieli dziewiętnastowiecznych, choćby tych skupionych wokół Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. To kieruje nas ku – powtarzając za książką Nikodema Bończy-Tomaszewskiego – demokratycznej genezie nacjonalizmu. Prowokuje to do stawiania pytań o ewolucję polskiego ruchu narodowego i jego ideologii, która jest dziś w naszym kraju zaskakująco słabo znana.

Jedenaście relacji pomieszczonych w książce nie skupia się jednak jedynie na sprawach ideologii. Nie mniej wartościowe jest wyciągnięcie z niepamięci dawnych działaczy Ligi Narodowej, którzy przez wiele lat poświęcali swoją energię, życie osobiste i niemałe środki materialne na rzecz tego, aby Polska mogła odzyskać swój niepodległy byt. Wydaje się to szczególnie istotne z kilku powodów. Przede wszystkim dlatego, że działania LN okazały się niezwykle skuteczne. Akcja uświadamiania narodowego doprowadziła de facto do unarodowienia wielkich mas. To zaś pozwoliło polskiej irredencie w czasie I wojny światowej i krótko po niej, uniknąć losu powstania styczniowego, które załamało się nie tylko pod przemocą carską, ale i na skutek porażającej obojętności chłopów. Tego rodzaju tradycja jest w naszej kulturze narodowej zdumiewająco słaba, a przecież jest się do czego odnosić – relacje zebrane i opracowane przez Sikorskiego i Wątora wyraźnie to pokazują. W końcu, na przykładzie przedstawionych relacji można dostrzec wielki rozmach i siłę Ligi Narodowej. Tworzyły ją ośrodki rozsiane po wszystkich częściach ziem polskich. Zabór pruski, austriacki, rosyjski i Królestwo Polskie – wszędzie działali polscy narodowcy. Wszędzie propagowali oni nowy model polskości – ludowej, demokratycznej, głęboko pozytywistycznej.

Relacje Romana Dmowskiego, Stanisława Bukowieckiego, Antoniego Marylskiego, Zdzisława Próchnickiego, Stanisława Grabskiego, Stanisława Rowińskiego, Mariana Seydy, Gustawa Simona, Józefata Bohuszewicza, Stanisława Zielińskiego i Władysława Łukaszewicza są nie tylko inspirującą lekturą wskazującą na nieprzemijalne wartości. Mogą one również stanowić zachętę do prowadzenia badań nad dziejami polskiego ruchu narodowego – i szerzej: nad dziejami polskiej nowoczesnej polityki na przełomie XIX i XX wieku. Dla tych, którzy nie zajmują się badaniami naukowymi, będzie to natomiast znakomita okazja, aby wyrobić sobie własną opinię na temat polskiego nowoczesnego nacjonalizmu.