Maria i Kazimierz Piechotkowie – „Bramy Nieba. Bóżnice drewniane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej” – recenzja i ocena
Książka architektów Marii i (nieżyjącego już) Kazimierza Piechotków Bramy Nieba. Bóżnice drewniane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej została po raz pierwszy wydana w 1996 r. Od tamtej pory cieszy się opinią pozycji klasycznej. Rozwój badań w ciągu ostatnich dwudziestu lat wymusił jednak konieczność aktualizacji prezentowanych ustaleń. Dlatego też dziś do rąk czytelników trafia jej drugie wydanie, które otwiera serię wydawniczą Sztuka Żydowska w Polsce i Środkowo-Wschodniej Europie przygotowywaną przez Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN i Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata. Zarówno ponowne wydanie omawianej pozycji, jak i inicjowana seria wydawnicza, są przedsięwzięciami jak niezmiernie potrzebnymi.
Holokaust przyniósł nie tylko zagładę narodu żydowskiego, ale również jego dziedzictwa, w tym – drewnianych synagog. Tworzywo, które pozwalało na wyjątkowe rozwiązania architektoniczne, ułatwiało także niszczenie tych budowli. Wynika z tego i niezwykła waga prowadzonych badań, i ich podstawowa trudność. Pierwsza publikacja Piechotków poświęcona synagogom to Bóżnice drewniane (1957) poświęcone budowlom powstałym pomiędzy połową XVII w. a początkiem XIX w. Kolejnym wydawnictwem były właśnie Bramy Nieba. Bóżnice drewniane..., które powstały w efekcie rozszerzenia zainteresowań Autorów o budowle powstałe w XIX w. i początkach XX w. Edycja z połowy lat 90. Doczekała się także wersja angielskiej Heaven's Gates. Wooden synagogues in the Polish Lithuanian Commonwealth (2004).
W obszarze zainteresowań Autorów znajdują się obiekty z ziem „dawnej Rzeczypospolitej” w granicach przedrozbiorowych, a więc z terytorium obecnej Polski, Litwy, Ukrainy i Białorusi. Przeprowadzenie kwerendy dla tak rozległego terenu nie było łatwym zadaniem i w wielu przypadkach stało się możliwe dopiero niedawno.
Obecna edycja jest próbą odzwierciedlenia obecnego stanu badań i stąd też biorą się różnice względem poprzedniego wydania. Zachowano podstawowy podział na dwie części: omówienie i album, przy czym obie z nich są bogate w materiał ikonograficzny. W części pierwszej zmieniono układ treści, a częściowo także samą treść. W części drugiej zrezygnowano z przybliżenia kilku synagog, na ich miejsce wybierając inne. Zmieniano także układ i rozmiar zdjęć, poszerzono przypisy, wzbogacono mapy i dodano poręczną tabelę nazw miejscowości. Tradycyjnie cenną pomocą w korzystaniu z tomu są bibliografie, indeksy, spisy i wykazy.
Część pierwsza przynosi wprowadzenie do tematyki bóżnic drewnianych oraz omówienie poszczególnych aspektów. I tak np. rozdział Tło historyczne to umiejętnie skonstruowana narracja, w której historia budownictwa bóżniczego zostaje przedstawiona w sposób pozwalający na jej zrozumienie w kontekście historii osadnictwa żydowskiego na terenie dawnej Rzeczypospolitej. O ile w przypadku synagog murowanych po Holokauście pozostały czasem mury, o tyle synagogi drewniane były palone lub rozbierane i tylko w kilku przypadkach przetrwały wojnę. W tym kontekście warto przypomnieć album Wojciecha Wilczyka Niewinne oko nie istnieje lub jego niedawną wystawę w Muzeum POLIN [(nie) widzialne / (in)visible], na której zebrano fotografie wciąż istniejących budynków synagog murowanych, współcześnie pełniących najrozmaitsze funkcje. Stworzenie analogicznego projektu dla samych tylko synagog drewnianych nie byłoby możliwe.
W albumie stanowiącym drugą część Bram Nieba w formie katalogu zebrano informacje o architekturze i wyposażeniu 98 synagog. Niektóre wybrano ze względu na ich wyjątkowość, inne wręcz przeciwnie, jako przedstawicielki różnych popularnych typów bóżnic. Zrezygnowano z przedstawienia kilku synagog, które znaleźć można w wydaniu z 1996 r. Znajdowały się one w miejscowościach: Balwierzyszki, Birże, Brześć Kujawski, Dobrzyń nad Wisłą, Gąbin, Glinne, Izbica Kujawska, Pilwiszki, Serock, Szaki. Na ich miejsca włączono synagogi, na temat których informacje pozyskano dopiero ostatnio, z miejscowości takich jak: Gródek, Koszyłowce, Mohylów Podolski, Mścisław, Nowomirhorod, Pokroje, Prewy, Rogów, Smotycz, Szeleściany, Wiżuny. Czytelników szczególnie zainteresować może opis synagogi w Gwoźdźcu, której częściową rekonstrukcję (więźba dachowa wraz ze sklepieniem) można podziwiać na wystawie stałej Muzeum POLIN. Z kolei makietę gąbińskiej synagogi przygotowano jako część ekspozycji Czas świętowania w kulturach Polski i Europy w Muzeum Etnograficznym w Warszawie. Być może ze względu na nowe ustalenia autorów tej makiety zrezygnowano z umieszczenia synagogi w Gąbinie w części albumowej nowego wydania.
Ponowne wydanie Bram Nieba to zdecydowanie dobra wiadomość. Znaczenie tej pozycji dla polskich studiów judaistycznych jest zupełnie fundamentalne. Szczególnie docenić trzeba nieustające trudy Autorów i zespołu ich współpracowników, dbających o jak najwyższy poziom prezentowanych treści. Cieszy świadomość, że tak ważne wydawnictwo zwiększy swoją dostępność i zyska nowych odbiorców. Pozostaje także mieć nadzieję, że sukcesywnie będą się ukazywać dalsze tomy inicjowanej serii wydawniczej, trzymając wysokie standardy narzucone przez pierwszy tom.
