Obcy w domu. Wokół Marca’68

19 czerwca 1967 roku w Pałacu Kultury i Nauki Władysław Gomułka wygłosił przemówienie, w którym oskarżył Żydów mieszkających w Polsce o działania na szkodę państwa polskiego i określił ich mianem „piątej kolumny”. Przemówienie to miało związek z zakończoną 9 dni wcześniej arabsko-izraelską Wojną Sześciodniową. Walki na Bliskim Wschodzie zakończyły się zdecydowanym sukcesem Izraela i umocnieniem jego pozycji w regionie. W czasie wojny ZSRR oficjalnie potępił Izrael i zerwał z nim stosunki dyplomatyczne. Tuż po wojnie tak samo postąpiły władze polskie. W kręgach z nimi związanych, w tym także wśród prorządowych katolików skupionych wokół Stowarzyszenia „PAX” pojawiły się wrogie wobec Żydów nastroje.

Władysław Gomułka (domena publiczna).

W związku z tym, że agresja Izraela na kraje arabskie spotkała się z aplauzem w syjonistycznych środowiskach Żydów – obywateli polskich, którzy nawet z tej okazji urządzali libacje, pragnę oświadczyć, co następuje: nie czyniliśmy i nie czynimy przeszkód obywatelom polskim narodowości żydowskiej w przeniesieniu się do Izraela, jeżeli tego pragnęli. Stoimy na stanowisku, że każdy obywatel Polski powinien mieć tylko jedną ojczyznę – Polskę Ludową – tak Gomułka łączył sprawę państwa Izrael z polskimi Żydami. Twierdził też, że agresja Izraela jest rezultatem spisku najbardziej reakcyjnych sił międzynarodowego imperializmu.

W latach 1945-1948 wyemigrowało z Polski 150 tysięcy Żydów. Wyjazdy nasiliły się po pogromie kieleckim w lipcu 1946 r. Po październiku 1956 r. do Izraela wyjechało z Polski w kilku falach kilkadziesiąt tysięcy Żydów. Jedną z przyczyn ich wyjazdu był często, obok innych czynników, antysemityzm. W latach 1960-1966 mimo restrykcyjnej polityki migracyjnej wciąż wyjeżdżało z Polski kilkuset Żydów rocznie. Nadal jednak, w przeddzień przemówienia Gomułki z 1967 roku w PRL zamieszkiwało dwadzieścia pięć do trzydziestu kilku tysięcy Polaków żydowskiego pochodzenia.

Nie chcemy, aby w naszym kraju powstała piąta kolumna. Nie możemy pozostać obojętni wobec ludzi, którzy w obliczu zagrożenia pokoju światowego, a więc również bezpieczeństwa Polski i pokojowej pracy naszego narodu polskiego, opowiadają się za agresorem, za burzycielami pokoju i za imperializmem – straszył dalej Gomułka. Jego mowa rozpoczęła antysemicką kampanię. Jeśli u kogoś dopatrzono się pochodzenia żydowskiego lub pro-żydowskich poglądów, zwalniano go z pracy i pozbawiano stanowisk. Czystka nie ominęła również wyższych uczelni. Wydaje się, że nastroje antyżydowskie szybko ogarnęły nie tylko środowiska partyjne, ale także zwykłych ludzi. Jednak to, w jakim stopniu społeczeństwo „kupiło” antyżydowską propagandę, na ile wzmocniła ona resentymenty albo obudziła uśpione uprzedzenia, a na ile spowodowała, że ludzie poczuli się uprawnieni do otwartego głoszenia antysemickich poglądów, których wcześniej nie mieliby odwagi wyartykułować, to jedno z najważniejszych pytań dotyczących Marca’68.

W ten sposób władza zmusiła kolejne tysiące ludzi do emigracji. Strach, niepewność jutra, odrzucenie, takie emocje towarzyszyły zarówno tym co wyjeżdżali, jak i tym co zostali. Brutalne represje zmieniły życie niewinnych. Wyobcowani, z poczuciem niesprawiedliwości, opuszczali kraj.

I właśnie o tych uczuciach opowiada utrzymany w klimacie filmów grozy klip przygotowany przez Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN. Przenosząc akcję do współczesnej Warszawy, ze złowrogim głosem I sekretarza w tle, uświadamia, jak mogli czuć się ludzie, którym z dnia na dzień znikali znajomi, najbliżsi, a na koniec zostawali sami. Tak jak bohaterowie filmu...

Materiał video jest częścią cyklu wydarzeń w ramach programu „Obcy w domu. Wokół Marca ’68”. Jego kulminacją będzie otwarcie wystawy czasowej w 2018 roku, w 50. rocznicę antysemickiej kampanii.

Na potrzeby projektu na kanale społecznościowym Facebook powstał fanpage, na bieżąco informujący o wydarzeniach związanych z obchodami 50 – tej rocznicy Marca 68.

Więcej informacji o projekcie „Obcy w domu. Wokół Marca ‘68” na stronie Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.