Symbolika żydowskich nagrobków w świetle kultury chrześcijańskiej

Jest to jedyna spośród chełmskich macew, na której znajdują się promienie, najprawdopodobniej nawiązujące do symboliki światła

Zabytkowe macewy stoją na chełmskim cmentarzu zwrócone w kierunku wschodu, tak jak nakazuje tradycja. Jest ich tam około 350, z czego większość znajduje się na najwyżej położonej części cmentarza. Usytuowanie płyt nagrobków nie jest przypadkowe – są skierowane w stronę Jerozolimy, a jednocześnie światła, do którego symboliki Żydzi przywiązywali wielką wagę. Na wstępie trzeba też zaznaczyć, że Żydzi nie mogli ukazywać przedstawień ludzkich w jakiejkolwiek formie, czy to na obrazach, nagrobkach, czy w formie rzeźb.

Symbol jest bodźcem dla ludzkiego umysłu, nieraz jest określany jako „obraz zmysłowy”, który pobudza myślenie, natomiast w aspekcie realizmu poznawczego symbol nie jest zewnętrzną prawdą, to jednak w znaczeniu psychologicznym symbol jest prawdziwy, ponieważ właśnie symbol prowadzi do wszystkich wielkich osiągnięć ludzkich

Symbol jest czymś innym niż alegoria, ponieważ daje się on wielorako interpretować i nie jest możliwe jednoznaczne określenie jego znaczenia

W przypadku próby interpretowania symboliki żydowskiej w powiązaniu z chrześcijańską łatwo jest błędnie odczytać pierwotne znaczenie danego przedstawienia. Jako przykład posłużyć może jeden z nagrobków, na którym wyłaniająca się z nieba ręka przelewa wodę z dzbana do drugiego naczynia. Wyobrażenie takie może oznaczać śmierć, przelanie się wody życia; sam dzban w symbolice chrześcijańskiej kojarzony jest głównie z przemianą wody w wino, natomiast w sztuce wczesnochrześcijańskiej dzbany przedstawiane są często wspólnie z latoroślami i pijącymi ptakami – symbol studni z wodą życia . Tymczasem w religii żydowskiej wizerunek ten oznacza zupełnie co innego, a mianowicie potomków rodu Lewiego (Lewitów), do których należał obowiązek obmywania rąk kapłanom. Symbolika żydowska nie jest w tym wypadku tak głęboka jak chrześcijańska i nie doszukuje się ukrytych znaczeń, odnosi się jedynie bezpośrednio do pochodzenia zmarłego.

Mniejszych rozbieżności dostarcza kolejne przedstawienie nagrobne, tym razem ukazujące specyficznie ułożone dłonie. W symbolice chrześcijańskiej ręce wynurzające się z nieba oznaczają obecność Boga i jego sprawstwo, błogosławieństwo boskie. Dłonie ludzkie złożone do modlitwy mogą oznaczać adoratora. W kulturze żydowskiej natomiast wizerunek ten symbolizował potomków arcykapłana Aarona, kapłanów, którzy pełnili służbę w Świątyni Jerozolimskiej i udzielali w ten sposób błogosławieństwa. Ważny jest tu układ palców – środkowy miał się stykać ze wskazującym, natomiast mały z serdecznym. Przedstawienie takie charakteryzuje zatem pochowaną osobę, informując o jej profesji, ale poprzez odwołanie do gestu błogosławieństwa zbliża się do symboliki chrześcijańskiej.

)

Kolejnym, bardzo ciekawym, przedstawieniem jest złamany kwiat lub inna roślina (na przykład drzewo lub gałąź) zgięta w połowie. Znak zrozumiały i bardzo uniwersalny, gdyż odnosi się do tragicznej śmierci osoby pochowanej. Podobnym symbolem są także złamane lub zdmuchnięte świece, ale takie płaskorzeźby zdarzają się na żydowskich nagrobkach bardzo rzadko. Ważną formą jest także topola (brak na chełmskim cmentarzu), której opadające gałęzie symbolizują smutek i przygnębienie po stracie kogoś najbliższego, ale mogą także symbolizować samą śmierć, co ilustruje cytat: Topolę siedmioramienną zdmuchnął wiatr. Gasną strącone iskry liści .

Złamana róża

Podobnie wygląda chrześcijańska interpretacja wyobrażenia złamanej rośliny, wyrażającego kruchość ludzkiego życia. Kwiaty ze względu na swoją nietrwałość same w sobie są symbolem przemijalności i ulotności czasu. Ciekawie jest natomiast interpretowany obraz topoli, która już od starożytności kojarzona była ze śmiercią i żałobą – drzewa tego gatunku miały rosnąć nad brzegami rzeki Acheron płynącej w Hadesie. W kulturze chrześcijańskiej przypisywano topoli zdolność leczenia osób ukąszonych przez żmije, a ponadto była ona symbolem męki Chrystusa i zbawienia. Prócz topoli i kwiatów na chrześcijańskich grobach pojawiały się też palmy (znak raju) oraz drzewa oliwne i granatowce oznaczające odkupienie.

Idąc dalej tropem motywów roślinnych i ich znaczeń, należy wspomnieć o winorośli i liściach dębu. Pierwszy z nich, w kulturze sepulkralnej Żydów, symbolizuje lud Izraela, a także owocną pracę za życia i duchowe bogactwo. W sztuce chrześcijańskiej jest to symbol przemiany duchowej, a więc znaczenie w obu religiach jest podobne. Ciekawe znaczenie mają liście dębu, które wraz z żołędziami utożsamiają sprawiedliwość oraz wieczny odpoczynek zmarłego; na gruncie kultury chrześcijańskiej trudno przypisać im konkretną treść.

Winorośl

Liście dębu

Sporo kłopotów w interpretacji sprawiają także motywy zwierzęce przedstawiane na żydowskich nagrobkach. Najczęściej są one związane z imionami zmarłych, na przykład wilk to Beniamin lub Zeew, niedźwiedź to Dow lub Ber, owce przy studni to Rebeka, lew to Arje lub Lejb, zaś jeleń to Cwi lub Hirsz. Niestety, na chełmskim kirkucie nie zachowała się żadna macewa z przedstawieniami tego rodzaju. Ogólnie rzecz ujmując, symbolika zwierzęca jest dość uniwersalna – wizerunkom wielu gatunków przypisywano w obu kulturach niemal identyczne znaczenie. Na przykład gołąb: symbol duszy, Ducha Świętego i pokoju, w religii hebrajskiej oznacza zgodę i miłość małżeńską. Orzeł natomiast nieraz utożsamiany jest z walką, dlatego też często znajduje się na grobach żołnierzy obu kultur. Na gruncie tradycji judaistycznej ptak ten może być również symbolem matczynej miłości.

Dużo bardziej skomplikowana jest symbolika jelenia – zwierzę to, dla Hebrajczyków symbol czułej miłości oraz poświęcenia, według wierzeń żydowskich potrafiło wydłużyć swoje życie, zjadając uważane za uosobienie wszelkiego zła węże. Jeleń był też znakiem dążenia ku Bogu, jego błogosławieństwa. Jak pisał Dariusz Rozmus: silne i potężne zwierzęta, jak wspomniany powyżej jeleń, a także byk, orzeł, lew w wyobraźni starożytnych symbolizowały potęgi, nad którymi Bóg skutecznie sprawował swoją niepodzielną władzę . Tymczasem w symbolice chrześcijańskiej, obecnie niezrozumiałej, jeleń był symbolem chrzczonej duszy14, kontemplacji, odrodzenia oraz zwycięstwa Jezusa nad Szatanem.

Chcesz zawsze wiedzieć: co, gdzie, kiedy, jak i dlaczego w historii? Polecamy nasz newsletter – raz w tygodniu otrzymasz na swoją skrzynkę mailową podsumowanie artykułów, newsów i materiałów o książkach historycznych. Zapisz się za darmo!

Jednym z ciekawszych symboli zwierzęcych, łączącym się również z przedstawieniami o znaczeniu metafizycznym, jest wąż połykający swój ogon oznaczający wieczność życia. Takie samo znaczenie posiada hebrajski wieniec, który nawiązuje do formuły, stosowanej na prawie każdym nagrobku, w tej lub podobnej formie: Niech dusza jego/jej będzie włączona w wieniec wiecznego życia . W sztuce chrześcijańskiej wieniec był symbolem pór roku, cykliczności, a w konsekwencji także przemijalności. Należy podkreślić, że Jezus był pojmowany jako władca czasu, który w dowolnej chwili mógł ten wieniec przerwać.

Wieniec laurowy

Gałązki laurowe

Wąż zjadający własny ogon, symbol wieczności, a zarazem przemijania

Jak pisała Jutta Seifert, w sztuce średniowiecznej często zamiast wieńców pojawiały się korony . Odgrywały one dużą rolę także w symbolice nagrobnej Żydów, w której oznaczały osobę pobożną, studiującą i znającą Torę i inne pisma oraz nauczającą. Identyczne znaczenie miały także wyrzeźbione na nagrobkach księgi, tak jak ta zamieszczona poniżej, znajdująca się na rozbitej macewie z chełmskiego kirkutu. D. Rozmus przywołuje nawet przykład połączenia motywu księgi i korony na jednym nagrobku. Symbol ten jest zrozumiały w kulturze chrześcijańskiej.

Macewa należąca prawdopodobnie do wybitnego rabina Meira Posnera

Oprócz opisanych powyżej symboli, na macewach w innych częściach kraju można także odnaleźć rzeźby przedstawiające puszki ofiarne, nawiązujące swoją symboliką do uroczystości pogrzebowych i towarzyszącego im zwyczaju zbierania datków na ubogich. Takie wyobrażenie oznaczało osobę szczodrą i współczującą biedniejszym. Innym przedmiotem codziennego użytku pojawiającym się na żydowskich nagrobkach był świecznik – zarówno trójramienny, jak i tradycyjny, siedmioramienny. Oznaczano w ten sposób grób kobiety, co również miało swoje uzasadnienie w tradycjach żydowskich, ponieważ to właśnie kobiety dbały o ognisko domowe oraz zapalanie świec przed uroczystościami. Istniały także przedstawienia świeczników ze złamanymi świecami, które wskazywały, że w danym grobie pochowana została kobieta zmarła śmiercią tragiczną. Także i ten znak odnosił się do wspomnianej szeroko pojętej symboliki światła, która tak wiele znaczyła w religii judaistycznej.

Macewa z grobu słynnego gdańskiego rabina Elchanana Aschkenasiego (jego dzieła są do dziś drukowane i studiowane w szkołach rabinackich). Stan sprzed i po renowacji

W swojej pracy chciałam pokazać, że mimo dużej hermetyczności judaizmu, w żydowskiej sztuce sepulkralnej pojawiają się symbole, których znaczenie jest wspólne z chrześcijańskimi. Nie można przecież zapominać, że jeszcze stosunkowo niedawno obok Polaków i wyznawców Chrystusa żyli także Żydzi, którzy posiadali odrębną kulturę. Na jej niezrozumieniu wyrósł antysemityzm, dlatego też należy starać się poznać ją choć częściowo i szukać nie różnic, ale cech wspólnych.

Serce jest uniwersalnym symbolem miłości

Polecamy e-booka Konrada Ruzika „Oblicza leninizmu”

Bibliografia:

• Baldock J., Symbolika chrześcijańska, Poznań 1994.
• Cooper J. C., Zwierzęta symboliczne i mityczne, Poznań 1998.
• Gadamer H. G., Symbol i alegoria, [w:] Symbole i symbolika, red. M. Głowiński, Warszawa 1991.
• Hageneder F., Magia drzew, Warszawa 2006.
• Krajewska M., Czas kamieni, Warszawa 1982.
• Łagiewski M., Macewy mówią, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991.
• Marczewska M., Drzewa w języku i kulturze, Kielce 2002.
• Natura i jej symbole. Rośliny i zwierzęta, Warszawa 2006.
• Nowak A. J., Symbol, znak, sygnał, Lublin 2000.
• Rozmus D., Cmentarze żydowskie ziemi olkuskiej, Kraków 1999.
• Seifert J., Leksykon sztuki chrześcijańskiej. Tematy, postacie, symbole, Kielce 2007.
• Walerjański D., Zatarty ślad – historia cmentarzy żydowskich w Gliwicach, [w:] Żydzi gliwiccy, materiały z konferencji, Gliwice 2006.

Zobacz też:

• Wojskowy Cmentarz Francuski w Gdańsku
• Brama Straceń – cmentarz-mauzoleum z epoki zaborów
• Cmentarz Obrońców Wybrzeża w Gdyni
• Spacer po Cmentarzu Łyczakowskim
• Exegi monumentum... Zgierska zbiórka publiczna na rzecz ratowania zabytkowych nagrobków
• Ogromny park pochował umarłych... Cmentarz Centralny w Szczecinie
• Cmentarz żydowski na gdańskim Chełmie
• Cmentarz żołnierzy radzieckich na poznańskiej cytadeli
• Znicze na Cmentarzu Mauzoleum Żołnierzy Radzieckich

Redakcja: Roman Sidorski

Korekta: Justyna Piątek