Albrycht Stanisław Radziwiłł – kanclerz trzech Wazów

Albrycht Stanisław Radziwiłł ok. 1640 r. (autor nieznany)

Albrycht Stanisław Radziwiłł urodził się 1 lipca 1593 roku w Ołyce, w ówczesnym województwie wołyńskim. Jego rodzicami byli: marszałek wielki litewski, ordynat ołycki Stanisław oraz Marianna z Myszków. Wcześnie osierocony, przeszedł pod opiekę stryja, Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła, obdarzonego przydomkiem „Sierotka”. Typowa dla konwertytów gorliwość tego ostatniego mocno zaciążyła na wychowaniu bratanka.

Edukacja i podróże po Europie

Edukację rozpoczął w Akademii Wileńskiej. Od grudnia 1605 roku kontynuował naukę na wydziale filozoficznym uniwersytetu w bawarskim Würzburgu. Po zakończeniu edukacji, w 1609 roku ruszył w podróż po Europie, w czasie której odwiedził Lowanium (Leuven, Belgia), Amsterdam, Paryż oraz kraje włoskie. Pod koniec 1612 roku powrócił w granice Rzeczypospolitej; rok później został wybrany posłem na sejm z województwa wołyńskiego.

W 1613 roku wyruszył w drugą podróż zagraniczną – tym razem do Francji, gdzie przebywał na dworze Ludwika XIII. Przebywając w latach 1615–1616 we Włoszech, poznał najprawdopodobniej Matteo Barberiniego, przyszłego papieża Urbana VIII. Następnie udał się z powrotem do Francji, skąd jednak jeszcze w 1616 roku pospiesznie wyjechał (być może uciekał z powodu zamiarów Ludwika XIII, który planował ożenić go z jedną z dam swego dworu). Powrót na Litwę zamknął w życiu A.S. Radziwiłła etap młodzieńczych wojaży mających na celu zdobycie wiedzy i doświadczenia. Oprócz nich obie peregrynacje przyniosły mu gigantyczne długi.

W służbie Zygmunta III

Zygmunt III Waza, ok. 1590 r. (obraz Martina Kobera)

Po powrocie A.S. Radziwiłł szybko zyskał łaskę Zygmunta III, z którego dworem postanowił związać swą karierę. Otrzymał od króla między innymi starostwa: gniewskie i łuckie oraz ekonomię tucholską. Od 1631 roku dzierżył starostwo pińskie, co pozwalało mu ściśle kontrolować tamtejszy sejmik powiatowy. 23 lutego 1619 roku otrzymał mniejszą, a 6 lutego 1623 roku wielką pieczęć litewską. Z tym urzędem wiąże się nadany mu przez współczesnych przydomek Custos Legum („Stróż Praw”). Sprawował również opiekę nad królewiczem Władysławem podczas jego podróży po zachodniej Europie (1624–1625).

A.S. Radziwiłł popierał politykę Zygmunta III i choć nie był postacią wpływową, sprawnie ją realizował. Z trzynastu sejmów, jakie odbyły się między początkiem jego kariery senatorskiej a śmiercią tego króla, nie był obecny jedynie na czterech, z czego dwa przypadki jego absencji można uznać za usprawiedliwione.

Trudne relacje z nowym królem; sprawy wyznaniowe

Śmierć Zygmunta III w 1632 roku znacząco wpłynęła na dalszą karierę kanclerza. Był on jednym z wykonawców testamentu monarchy, aktywnie uczestniczył w elekcji jego następcy. Domagał się twardego kursu wobec niekatolików. Odmówił wejścia w skład komisji mającej pogodzić różnowierców z katolikami, podpisał manifest przeciw braciom polskim uznający ich za niechrześcijan, złożył w grodzie warszawskim protestację przeciwko ugodzie z dysydentami. Sygnował też potwierdzenie konfederacji generalnej warszawskiej (z zastrzeżeniem salvis juribus Ecclesiae Catholicae Romanae – „przy zachowaniu praw Kościoła Rzymskiego”), później – wobec nacisku innowierców na zmiany w jej treści – wykreślił swój podpis, motywując to chęcią pozostania w zgodzie z własnym sumieniem.

Władysław IV Waza, ok. 1624 r. (obraz ze szkoły Petera Paula Rubensa)

Nowy król, Władysław IV, był dla kanclerza mniej łaskawy niż jego ojciec, mimo to nadał mu 6 grudnia 1634 roku starostwo kowieńskie. Radziwiłł nie przyjął wszakże „podarunku”, sprzeciwiał się także planom poślubienia przez władcę Elżbiety, kalwinki i córki elektora Palatynatu. Zbliżył się wówczas politycznie do późniejszego podkanclerzego koronnego Jerzego Ossolińskiego, podobnie jak on sam nietolerancyjnego katolika. Obaj pieczętarze w 1640 roku wspólnie zredagowali wyrok sądu sejmowego w sprawie tumultu wileńskiego.

Na kolejnych sejmach zwalczał projekty zniesienia tytułów arystokratycznych. Popierał plan powołania Kawalerii Orderu Niepokalanego Poczęcia. W czerwcu 1642 roku popadł w ostry zatarg z parą królewską o dochody z ekonomii tucholskiej, jednak już po roku powrócił do łask. Pochwalał ożenek Władysława IV z Ludwiką Marią, krytykował za to plan wojny z Turcją. Na sejmie 1647 roku obronił swego kuzyna Janusza przed procesem sumarycznym o obalenie krzyży, lecz sprzeciwił się propozycji skasowania dekretów przeciw dysydentom.

Dom radziwiłłowski na pierwszym miejscu

Niejednokrotnie jednak w działaniach A.S. Radziwiłła nad względami wyznaniowymi górę brała solidarność rodowa. Wspierał on (ze wzajemnością) swoich kalwińskich kuzynów, Radziwiłłów birżańskich, w ich zabiegach o kolejne godności. Potrafił nawet sprzeciwić się w tym celu politykom katolickim (na przykład wprowadzając Krzysztofa Radziwiłła do komisji przygotowującej korekturę litewską), a także zrezygnować z proponowanego sobie urzędu (w 1652 roku nie przyjął województwa wileńskiego, by mógł objąć je Aleksander Ludwik Radziwiłł). Wzgląd na potęgę rodu skłaniał też kanclerza do silnego podkreślania odrębności Wielkiego Księstwa Litewskiego od Korony.

Trąby, herb Radziwiłłów (Bastian , płaszcz: Sodacan , na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0)

Schyłek życia

Podczas elekcji w 1648 roku poparł Jana Kazimierza przeciw Karolowi Ferdynandowi, sprzeciwiał się jednak – bezskutecznie – małżeństwu elekta z owdowiałą królową. W kwestii kozackiej zgadzał się, wbrew stanowisku większości szlachty, z myślą Jerzego Ossolińskiego. W końcu 1654 roku wyjechał ze swych pustoszonych przez wojska moskiewskie dóbr litewskich do Tucholi.

A.S. Radziwiłł zmarł 12 grudnia 1656 roku w Gdańsku, dokąd schronił się podczas potopu szwedzkiego. W testamencie poczynił liczne zapisy na cele pobożne i dobroczynne, w tym na utrzymanie konwertytów. Ponieważ zmarł bezpotomnie, ordynacja ołycka przeszła w ręce nieświeskiej linii rodu.

Bardziej pisarz niż polityk

Choć współcześni oceniali go jako urzędnika dobrze wypełniającego swoje obowiązki, opinie dzisiejszej historiografii o jego talentach politycznych są dalekie od entuzjazmu. Bohdan Królikowski opisuje go jako postać wybitną i to pod wieloma względami , zastrzega jednak, że był on raczej pisarzem, niż politykiem. Bardziej krytyczni są Adam Przyboś i Roman Żelewski: polityczna zręczność nie była – w ich ocenie – najmocniejszą stroną kanclerza, którego znacznie przerastali pod względem dorobku tacy pieczętarze, jak Jan Zamoyski, Jerzy Ossoliński czy Jakub Zadzik. Przeszkodę w efektywnym sprawowaniu urzędu stanowił dlań priorytet polityczny (rodowa prywata), a także cechy osobiste (impulsywność, pieniactwo). Także według Mariana Chachaja A.S. Radziwiłł nie odegrał wybitnej roli .

Jedną z głównych cech osobistych kanclerza była barokowa, oddziałująca na emocje i wyobraźnię, przemawiająca nie do rozumu, lecz do uczuć i – według dzisiejszych standardów – źle rozumiana religijność. Florian Jaroszewicz, autor zbioru hagiograficznego „Matka świętych Polska…”, umieścił żywot księcia w kategorii „świątobliwych”, wyznaczając go do czytania w dniu 5 listopada. Jako przykładowe elementy jego pobożności wymienił pisanie ksiąg religijnych, bardzo częste przyjmowanie komunii świętej, a nawet biczowanie. Niekiedy jednak – o czym świadczą przykłady podane wyżej – nawet i względy wyznaniowe musiały ustępować przed więzami krwi.

Za najważniejszą część dorobku A.S. Radziwiłła uważa się spisane przezeń pamiętniki, obejmujące okres od śmierci Zygmunta III do początku potopu szwedzkiego. Ich opisowi zamierzam poświęcić kolejny artykuł.

Zobacz też

• Pamiętnik Albrychta Stanisława Radziwiłła;
• Podróż Władysława IV do krajów habsburskich (5.08–25.10.1638) w świetle relacji pamiętnikarskich.

Bibliografia

• Byliński J., Dwa sejmy z roku 1613, Wrocław 1984.
• Chachaj M., Zagraniczna edukacja Radziwiłłów, Lublin 1995.
• Dzięgielewski J., Izba poselska w systemie władzy Rzeczypospolitej czasach Władysława IV, Warszawa 1990.
• Kempa T., Mikołaj Krzysztof Radziwiłł „Sierotka” (1549–1616), wojewoda wileński, Warszawa 2000.
• Królikowski B., Wśród Sarmatów. Radziwiłłowie i pamiętnikarze, Lublin 2000.
• Przyboś A., Radziwiłł, Albrycht Stanisław, „Polski Słownik Biograficzny”, t. XXX, Wrocław 1987, s. 143-148.
• Tenże, Żelewski R., Wstęp, [w:] A.S. Radziwiłł, Memoriale rerum gestarum in Polonia 1632–1656, t. I, 1632–1633, Wrocław – Warszawa – Kraków 1968.
• Tenże, Żelewski R., Wstęp, [w:] A.S. Radziwiłł, Pamiętnik o dziejach w Polsce, t. I, 1632–1636, Warszawa 1980.
• Radziwiłłowie. Obrazy literackie, biografie, świadectwa historyczne, praca zbiorowa pod red. K. Stępnika, Lublin 2003.
• Sajkowski A., Nad staropolskimi pamiętnikami, Poznań 1964.
• Tenże, Od Sierotki do Rybeńki. W cieniu radziwiłłowskiego mecenatu, Poznań 1965.
• Seredyka J., Udział Radziwiłłów w sejmach panowania Zygmunta III Wazy, „Miscellanea Historico-Archivistica” t. 3 (1989), s. 13-26.
• Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, t. II: Województwo trockie XIV-XVIII wiek, pod red. A. Rachuby, Warszawa 2009.
• H. Wisner, Janusz Radziwiłł 1612–1655. Wojewoda wileński, hetman wielki litewski, Warszawa 2000.
• Tenże, Władysław IV Waza, wyd. II, Wrocław 2009, s. 43.

Redakcja: Roman Sidorski i Bartłomiej Międzybrodzki