Anna Radzanowska – zapomniana księżna warszawska

Kobiety z dynastii Piastów czasem mieszały się w politykę. Księżniczka mazowiecka Anna sprzeciwiła się w 1526 r. inkorporacji Mazowsza do Korony po śmierci swoich młodszych braci. (domena publiczna)

Począwszy od końca XIV wieku możemy mówić o nagłej zmianie w motywach zawierania małżeństw przez członków dynastii piastowskiej. Po klęsce księcia mazowieckiego Siemowita IV w walce o polski tron w 1383, a następnie umocnieniu się panowania dynastii Jagiellonów, Piastowie ostatecznie stracili szansę na odzyskanie władzy w Polsce. Coraz częściej zatem zawierali oni małżeństwa niedynastyczne z przedstawicielkami szlachty lub wręcz mieszczaństwa. Ciekawym przykładem tego typu związku jest małżeństwo księcia warszawskiego Bolesława V z Anną Radzanowską, córką wojewody bełskiego Zygmunta z Radzanowa, Niszczyc i Uhnowa herbu Prawda.

Piastowski mezalians

Jedyną znaną relacją źródłową na temat małżeństwa księcia Bolesława V z wojewodzianką bełską jest przekaz Roczników Jana Długosza, kronikarza działającego na dworze króla Kazimierza Jagiellończyka. W swoim dziele pod rokiem 1477 Długosz opisuje dokładnie okoliczności towarzyszące zaślubinom dzielnicowego władcy: Książę mazowiecki Bolesław, ogarnięty ślepą miłością do panny Anny Hunowskiej, córki byłego wojewody bełskiego Pawła z Hunowa, herbu Prawdzic, żeni się z nią 20 lipca. Po odprawieniu wesela, kiedy bracia i właśni panowie drażnili go wieloma zniewagami, porzuciwszy ją z taką samą łatwością, z jaką ją pojął, poszedł w ślady brata Konrada przy wyborze żony. Następnie kronikarz przedstawił historię dwóch małżeństw brata Bolesława V, Konrada III Rudego, z przedstawicielkami stanu mieszczańskiego: córką krakowskiego mieszczanina Stanisława Stawrota Magdaleną i nieznaną z imienia córką Aleksego. Warto zwrócić uwagę na przyczyny niechęci braci Bolesława do nowej szwagierki i towarzyszących władcy zniewag ze strony przedstawicieli szlachty mazowieckiej. Wybranka księcia Anna Radzanowska pochodziła bowiem z rodu należącego od pokoleń do bliskiego otoczenia książąt Mazowsza. Jak słusznie wykazali badacze, nie była ona jak sądził Długosz córką pierwszego wojewody bełskiego Pawła z Radzanowa i Uhnowa (Hunowa), lecz jego syna Zygmunta, również pełniącego ten urząd.

Kariera rodu Radzanowskich sięga pierwszej połowy XIV wieku, gdy Paweł zwany Warda był kasztelanem ciechanowskim, a jego syn Chwalisław uzyskał godność podkomorzego płockiego i wieś Radzanowo. Przedstawiciel kolejnego pokolenia rodu Paweł (Paszek) z Radzanowa, pradziadek Anny Radzanowskiej, nosił już tytuł chorążego warszawskiego, a w 1388 objął starostwo bełskie. Małżeństwa Piastów z przedstawicielami szlachty nie należały już w XV wieku do rzadkości, zatem najprawdopodobniej to nie pochodzenie było przyczyną niechęci braci Bolesława V wobec jego matrymonialnych planów (przykładowo 26 sierpnia 1442 książę Kazimierz II ożenił się z Małgorzatą, córką kasztelana międzyrzeckiego Wincentego z Szamotuł).

Tajemnicza księżna

Królowa i cztery dwórki grające na instrumentach muzycznych(domena publiczna)

Zanim spróbujemy poszukać odpowiedzi na pytanie, co wywołało spór braci z Bolesławem V i w konsekwencji oddalenie przez niego pięknej wojewodzianki, warto przyjrzeć się bliżej głównej bohaterce sporu – Annie Radzanowskiej. Córka wojewody bełskiego była najprawdopodobniej w chwili ślubu w wieku zbliżonym do swojego dwudziestokilkuletniego wówczas męża, bowiem Długosz określił ją mianem „panny“ (virginis). Datę jej narodzin możemy orientacyjnie kłaść na okres między 1451 a 1461, zapewne więc urodziła się ona ok. 1456. Anna miała czterech braci: Jana, Dziersława, Zygmunta i Andrzeja, a imię otrzymała po swojej ciotce, żonie Jana z Sopuszyna. Jej ojciec, zanim został w 1465 wojewodą bełskim, był w latach 1443-1464 chorążym płockim. Zmarł przed 14 maja 1472. 20 lipca 1477 Radzanowska wyszła za mąż za księcia warszawskiego, nurskiego i różańskiego Bolesława V, syna księcia Bolesława IV i Barbary Olelkówny. Mąż Anny po przedwczesnej śmierci ojca w 1454 zapanował wraz z braćmi nad znaczną częścią Mazowsza, dopiero w 1471 otrzymując po podziale własną dzielnicę. Bolesław nadal był jednak blisko związany ze swoim młodszym bratem Januszem II, z którym do 1478 posiadał wspólną kancelarię, co było niezwykłą rzadkością. Jest to niezwykle ważna dla naszych badań informacja, bowiem sprawa kancelarii mogła być jedną z przyczyn pogorszenia się relacji między braćmi i w konsekwencji porzucenia przez Bolesława Anny Radzanowskiej.

Pieczęć piesza Bolesława V, księcia warszawskiego (domena publiczna)

Nie zachowały się żadne dokumenty Anny jako księżnej warszawskiej, można się jednak domyślać, że mimo swego niższego pochodzenia nosiła ona ten tytuł. Sam Długosz pisząc o śmierci żony Konrada III Rudego (brata Bolesława V), mieszczanki Magdaleny Stawrotówny pisze, iż władca Mazowsza wyprawił swojej żonie książęcy pogrzeb. Jako córka wojewody bełskiego Anna Radzanowska miała więc jeszcze większe prawo oczekiwać przywilejów należnych księżnym i jak sugerują nam wydarzenia z 1478 chętnie z tych przywilejów korzystała. Oto bowiem na początku 1478, po siedmiu latach posiadania wspólnej kancelarii z bratem, Bolesław V stworzył własną kancelarię, mianując swoim kanclerzem szwagra Jana Radzanowskiego. Istnieje bardzo duże prawdopodobieństwo, iż właśnie ten incydent rozsierdził braci księcia i doprowadził do konfliktu. Podsycać mógł go przede wszystkim najstarszy z młodych władców, Konrad III Rudy, który liczył na zjednoczenie Mazowsza pod swoim panowaniem po bezpotomnej śmierci braci. Możliwe, iż z tego względu hamował on ich wszelkie plany matrymonialne i próby całkowitego uniezależnienia się, sam zresztą ze względu na swój mezalians z mieszczanką nie mając wśród panów mazowieckich pozytywnej opinii. Tymczasem ród Radzanowskich czerpał z małżeństwa swojej przedstawicielki coraz większe korzyści, gdyż 8 lutego 1478 książę Bolesław V nadał swojemu kanclerzowi wieś Radzikowo w ziemi zakroczymskiej. Usamodzielniający się władca miał jednak świadomość zagrażającej Mazowszu wojny domowej z bratem Konradem. W październiku 1478 r. zorganizowany został zatem zjazd członków rad książąt Bolesława V i Konrada III w celu załatwienia wszelkich spraw spornych, w tym także problemu osobnej książęcej kancelarii. Mimo, iż nie znamy dokładnej daty rozstania księcia Bolesława z Anną Radzanowską, wydarzenia po zjeździe pozwalają nam ustalić dalszy przebieg zdarzeń. Jan Radzanowski występuje po raz ostatni jako kanclerz Bolesława V 17 października 1478, następnie w roli kanclerza wspólnego dla Bolesława i jego brata Janusza II pojawia się znów Piotr z Chodkowa. Zapewne to właśnie w październiku książę warszawski oddalił swoją żonę po roku małżeństwa.

Polityka ponad miłością

Anna Radzanowska zniknęła zatem z dworu książęcego równie nagle jak się na nim pojawiła. Jakie były dalsze losy pięknej wojewodzianki? Dotychczas nie udało się niestety tego ustalić. Pewnych informacji dostarcza nam późny przekaz XVIII-wiecznego Herbarza Polskiego Kaspra Niesieckiego, który we fragmencie dotyczącym rodu Niszczyckich umieścił taką oto informację: Pascho Niszczycki wojewoda Płocki, którego córkę pojął w małżeństwo Jan książę Mazowiecki, ślubny ten pierścień, jeszcze w swym domu Niszczyccy chowają. Z pozoru zapiska zdaje się nie mieć wiele wspólnego z Anną Radzanowską i Bolesławem V, jednak rodzina Niszczyckich wywodzi się od Radzanowskich, a wojewoda płocki Paszko Niszczycki to w rzeczywistości wojewoda bełski Paweł Uhnowski, którego Jan Długosz nazywał ojcem Anny Radzanowskiej. Z kolei nazwanie męża jego córki Janem wynika z pomylenia przez Niesieckiego Bolesława V z jego bratem Januszem II. Pomyłek jest dużo, jednak trzeba brać pod uwagę, że Niesiecki korzystał z później tradycji rodzinnej. Nie znajdujemy zaś w mazowieckiej linii Piastów żadnego innego księcia związanego z rodem Niszczyckich. Z informacji heraldyka dowiadujemy się zatem dwóch ważnych rzeczy: Bolesław V pozwolił oddalonej małżonce zachować pierścień małżeński na pamiątkę, a rodzina Niszczyckich (Radzanowskich, Uhnowskich) przechowywała w tradycji swojego rodu wiadomość o małżeństwie, które przyniosło im na chwilę spore korzyści polityczne. Fakt zachowania przez Annę pierścienia ślubnego świadczy zarazem o tym, że Bolesław niechętnie porzucał ukochaną małżonkę i z pewnością zabezpieczył ją finansowo. Anna Radzanowska znika jednak po 1478 z kart historii. Nie wiadomo, czy wyszła ponownie za mąż, czy też udała się do klasztoru. Być może dalsze badania przyniosą odpowiedź na to pytanie.

Konrad III Rudy, brat Bolesława V (fot. Mathiasrex, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0)

Małżeństwo księcia warszawskiego Bolesława V i wojewodzianki bełskiej Anny Radzanowskiej stanowiło zatem próbę sprzeciwu młodego władcy wobec dominacji Konrada III Rudego nad rodzeństwem. Dla rodziny Radzanowskich herbu Prawda było okazją do umocnienia swojej pozycji na książęcym dworze. Ostatecznie jednak Bolesław uległ sugestiom swojego rodzeństwa i mimo miłości do Anny zakończył to krótkotrwałe, niedynastyczne małżeństwo. Władca nie ożenił się ponownie, zmarł bezpotomnie 27 kwietnia 1488 w Łomży, a po jego śmierci wybuchł konflikt o spadek po księciu między jego braćmi Konradem i Januszem. Ostatecznie zakończył się on podziałem zajmowanego przez Bolesława terytorium. Niecałe czterdzieści lat później na dworze mazowieckim pojawiła się niespodziewanie inna szlachcianka o podobnym do Anny Radzanowskiej nazwisku, która w jeszcze większym stopniu wpłynęła na losy księstwa mazowieckiego. Losy Katarzyny Radziejowskiej, bo o niej mowa, która miała rzekomo wpłynąć na śmierć dwóch ostatnich książąt mazowieckich w 1524 i 1526, stanowią jednak materiał na osobną opowieść.

Bibliografia

• Długosz Jan, Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, Księga 12: 1462–1480, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.

• Balzer Oswald, Genealogia Piastów, wyd. II, Wydawnictwo Avalon, Kraków 2005.

• Grabowski Janusz, Dynastia Piastów mazowieckich, Wydawnictwo Avalon, Kraków 2012.

• Jasiński Kazimierz, Rodowód Piastów mazowieckich, Wydawnictwo Historyczne, Poznań – Wrocław 1998.

• Niesiecki Kasper, Herbarz polski Kaspra Niesieckiego S.J.: powiększony dodatkami z poźniejszych autorów, rękopismów, dowodów urzędowych, t. 6, Lipsk 1841.