Antanas Smetona – międzywojenny dyktator Litwy
Antanas Smetona – zobacz też: Nieszczery Polak, nieistotny Litwin
Młode państwo litewskie od samego początku swego istnienia musiało sprostać wielu wyzwaniom. Destabilizacja carskiej Rosji była jedną z przyczyn wybicia się Litwinów na niepodległość, ale również jedną z przyczyn późniejszych ich problemów. Granice były wówczas tymczasowe i to od brutalnego starcia sił zależeć miał późniejszy ich los. Jednak w tym starciu Litwini, położeni pomiędzy Polską a sowieckim kolosem, od początku stali na straconej pozycji, co zakończyło się dla nich ostatecznie utratą Wilna w wyniku „buntu” gen. Żeligowskiego. II RP zyskała kolejne z wielu miast wojewódzkich, Litwa traciła zaś swoją historyczną stolicę. Wydarzenia te rzutować miały na całą późniejszą historię stosunków obu państw, przekreślając jednocześnie jakiekolwiek szanse na porozumienie. To właśnie we wzroście nacjonalizmu litewskiego należy upatrywać genezy wydarzeń z grudnia 1926 roku.
Taryba, czyli Litewska Rada Państwowa, która w 1918 roku ogłosiła niepodległość państwa. Antanas Smetona siedzi czwarty od prawej (domena publiczna). 10 i 11 października 1922 roku odbyły się wybory do I Sejmu Ordynaryjnego. Chrześcijańsko-demokratyczna koalicja partii prawicowych zdobyła wówczas 38 mandatów z 78 możliwych do obsadzenia. Na wskutek niejasno sformułowanej konstytucji chadecy doprowadzili do kryzysu konstytucyjnego, zakończonego rozwiązaniem sejmu 13 marca 1923 roku przez prezydenta Republiki, chadeka Aleksandrasa Stulginskisa. Prawica liczyła na poprawienie swoich wyników, co ostatecznie jej się udało. W wyborach do II Sejmu, które odbyły się 12 i 13 maja 1923 roku, zdobyła 40 miejsc w parlamencie, co dawało jej większość.
Rządzący sprawowali jednak władzę w sposób, który budził zdecydowany opór opozycji i społeczeństwa. Konflikt z Polską służył jako pretekst do utrzymywania stanu wyjątkowego, który obowiązywał na całym obszarze kraju od lutego 1919 roku aż do września 1922 roku, kiedy został częściowo zniesiony. Komendanci wojenni mieli wówczas możliwość regulowania prawie wszystkich przejawów życia publicznego: reglamentacji podlegała prasa, chodzenie w grupach po ulicy czy zażywanie wspólnej kąpieli w rzekach. W dodatku w kraju szerzyła się korupcja oraz nepotyzm, hojnie obdarzono organizacje katolickie, całość spotęgowała zaś wcześniejsza utrata Wilna oraz ciągnące się afery gospodarcze.
Ostatnie demokratyczne wybory do sejmu Republiki Litewskiej odbyły się między 8 a 10 maja 1926 roku, czyli zaledwie kilka miesięcy przed zamachem stanu. Opozycja wykorzystała w akcji propagandowej szeroki wachlarz wypaczeń i błędów, których dopuścili się rządzący. Szczególnie znamiennym przykładem była sprawa działającego pod patronatem kleru Towarzystwa Trzeźwości, które otrzymało przywileje na prowadzenie karczem i restauracji. Wybory zakończyły się spektakularną porażką chadecji, która uzyskała jedynie 30 miejsc na 85 możliwych, co nie pozwalało jej na samodzielne rządy. Koalicję utworzyli ludowcy, którzy otrzymali 22 mandaty, oraz socjaldemokraci, którzy zdobyli 15 miejsc w sejmie. Pozostałe obsadziły mniejszości narodowe oraz nacjonaliści, wśród których znalazł się przyszły dyktator Litwy Antanas Smetona. Przewaga parlamentarna rządu była jednak niewielka, więc stanowisko mniejszości mogło być czynnikiem decydującym o sprawach wagi państwowej, co byłoby paradoksalnie czynnikiem dużo bardziej destabilizującym, gdyby Wilno pozostało przy Litwie.
Litewski Sejm III kadencji, 1926 rok (domena publiczna). Centrolewicowy rząd premiera Sleževičiusa zniósł wciąż trwający stan wyjątkowy oraz sprzyjał demokratyzacji kraju. Zniesiony został zakaz zgromadzeń pod otwartym niebem, przestała obowiązywać cenzura prasy, wdrożono program robót publicznych, zakazano interwencji policji podczas strajków. Zakończenie długoletniego okresu napięcia sprzyjało ożywieniu kulturalnemu, czego efektem stał się Kongres Kultury, mający miejsce między 22 a 24 sierpnia 1926 roku. Działania rządu wpływały na poprawę sytuacji mniejszości narodowych w kraju, co objawiło się rosnącą liczbą szkół polskojęzycznych.
Mykolas Sleževičius, ludowiec, kilkukrotny premier Litwy (domena publiczna). Jesienią zaczęły nasilać się protesty opozycji, która zarzucała rządzącym zbytnią demokratyzację i liberalizację kraju oraz liczne ustępstwa wobec mniejszości narodowych. Zbyt postępowe reformy gabinetu Sleževičiusa doprowadziły do zbliżenia się narodowców oraz chadecji, co poskutkowało kolejnym wzrostem napięć społecznych oraz oskarżeniami rządzących o bolszewizację i polonizację kraju. Legalizację działalności organizacji komunistycznych uznano za zamach na bezpieczeństwo państwa, chociaż Litwa była krajem rolniczym, a partia komunistyczna miała jedynie kilkuset członków. Opozycja przystąpiła nawet do skrzętnego odnotowywania każdego wiecu robotniczego czy aktywniejszej działalności związków zawodowych.
Narodowcy, choć posiadali skromną reprezentację w ławach sejmowych, mieli jednocześnie większe wpływy w wojsku, szczególnie wśród młodych oficerów, do których łatwo trafiały nacjonalistyczne hasła o zaprowadzeniu rządów silnej ręki. Podkreślano również, że tylko przy pomocy silnej armii Litwa odzyska Wilno. Spisek zawiązał się we wrześniu 1926 roku, kilka miesięcy po zamachu majowym w Warszawie. Wydarzenia na Litwie były spóźnionym echem podobnych perturbacji z Polski, a litewscy nacjonaliści jeszcze wiele razy, nawet pomimo trwającej antypatii, mieli wzorować się na autorytarnych rządach piłsudczyków.
Polecamy e-book Michała Przeperskiego „Gorące lata trzydzieste. Wydarzenia, które wstrząsnęły Rzeczpospolitą”:
Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!
Zamach dokonał się w nocy z 16 na 17 grudnia. Spiskowcy pod wodzą majora Plechavičiusa opanowali Kowno. Pucz przebiegł bezkrwawo, a prezydent i premier po krótkotrwałych negocjacjach zdecydowali się podać do dymisji, otrzymawszy gwarancję zachowania porządku konstytucyjnego, nawet jeśli zamach na legalnie wybrane władze był już tego porządku pogwałceniem. Aresztowani przywódcy komunistów (uwolnieni wcześniej przez obalony rząd) zostali rozstrzelani, a zamachowcy powierzyli władzę w ręce Antanasa Smetony. Fotel premiera objął Augustinas Voldemaras.
Antanas Smetona, prezydent i przywódca Litwy od 1926 roku (domena publiczna). W ten sposób zakończył się bardzo krótki etap liberalizacji Litwy, a rozpoczął nowy, w którym państwo to, obok faszystowskich Włoch i sanacyjnej Polski, dołączyło do krajów autorytarnych. Jednakże Związek Narodowców Litewskich, od litewskiej nazwy partii zwany tautinikalistami, nigdy nie stał się partią masową jak Partia Faszystowska we Włoszech – w 1938 liczył niespełna 15 tys. członków. Znów powrócono do rządów stanu wojennego, które w majowych wyborach większość mieszkańców odrzuciła.
Smetona zajął specjalnie dla niego wymyślone stanowisko „wodza państwa” lub „przywódcy narodu” (z litewskiego: [Tautos Vadas]), które nasuwa skojarzenia z włoskim duce czy niemieckim führerem. Nowy reżim przystąpił do uzasadnienia legalności objęcia rządów. Plechavičius, główny dowódca zamachu, w wywiadzie dla łotewskiej gazety przekonywał, że istniały konkretne dane, iż 20 grudnia puczu dokonać mieli komuniści. Rządowa gazeta „Lietuva” mówiła, że przewrót był jedynym ratunkiem przed „czerwonym niebezpieczeństwem”. Obwiniano również centrolewicowy rząd, a związani z nacjonalistami wojskowi donosili o rzekomych ruchach wojsk polskich przy granicy z Litwą. Premier Voldemaras wystąpił z tezą, która w raczej mało logiczny sposób miała łączyć Polaków z bolszewikami. Otóż według niego rząd polski miał finansować komunistyczne powstanie na Litwie, by uzyskać casus belli do zajęcia kraju.
Jeszcze w grudniu 1926 roku powstał obóz koncentracyjny w Worniach – w kwietniu kolejnego roku było tam już 112 osadzonych. Narodowcy przystępowali do cementowania zdobytej władzy. Początkowo zamachowcy sprawiali wrażenie respektowania konstytucji oraz demokratycznego ustroju państwa, pozostając nawet chwilowo w koalicji z niewielką Partią Rolników i chadekami, w rzeczywistości wypatrując jednak okazji do dalszych działań. Pierwsze posiedzenie Sejmu po puczu odbyło się dopiero 25 lutego 1927 roku na skutek protestów opozycji. Zgłoszono wówczas wotum nieufności dla rządu, wniosek nie uzyskał jednak poparcia mniejszości narodowych. Przeciwko rządowi zawiązał się spisek pod przewodnictwem ludowca Juozasa Pajaujisa, który to po jego wykryciu wraz z innymi spiskowcami został osadzony w więzieniu. Jego sprawa urosła do symbolu walki o zachowanie władzy Sejmu i demokracji, co pociągnęło za sobą wspólne działanie ludowców, socjaldemokratów i mniejszości narodowych.
Augustinas Voldemaras (domena publiczna). Wniosek o wotum nieufności dla rządu Voldemarasa zgłoszony został 17 kwietnia 1927 roku i tym razem przeszedł, zyskując 45 głosów. Tego samego dnia prezydent Smetona rozwiązał Sejm. Wydarzenia te były więc dopełnieniem i logiczną konsekwencją wcześniejszych działań tautininków, którzy dążyli do skumulowania w swoich rękach jak największej władzy. W lipcu 1927 roku policja dostała zadanie zdławienia kampanii antyrządowej opozycji, a w końcu zakazano jakichkolwiek zgromadzań o charakterze politycznym. Opozycja zdawała sobie sprawę z faktu, że walka o władzę nie może już odbywać się za pomocą legalnych środków. Termin przewrotu wyznaczono na noc z 8 na 9 września 1927 roku. Spisek został jednak zdekonspirowany, jedynie w Taurogach grupy powstańców przystąpiły do rozbrajania posterunków policji, jednak już po kilku godzinach powstanie zostało zdławione przez wojsko. Wydano 9 wyroków śmierci. Liczba ta byłaby dużo większa, gdyby nie petycje, które słane były do Smetony i które podpisywane były również przez członków Związku Narodowców.
Rząd był niejako silny słabością opozycji, która wzajemnie oskarżała się o niepowodzenia i nie potrafiła stworzyć zjednoczonego frontu przeciw rządom Smetony i Voldemarasa. Partie opozycyjne domagały się zwołania kolejnych wyborów, w odpowiedzi na to narodowcy zaproponowali referendum, które miało dotyczyć zwiększenia pełnomocnictw prezydenta i zmniejszenia roli Sejmu. Władza z czasem zaczęła obawiać się wyników referendum. W sprawozdaniu policyjnym z października 1927 roku zapisano, iż robotnicy są wrogo do niego nastawieni, a tylko bogaci i średni gospodarze pójdą do urn wyborczych. Z tego względu Smetona 15 maja 1928 roku dekretem dokonał zmiany konstytucji.
Konstytucja Republiki Litewskiej z 1922 roku, wzorowana na polskiej konstytucji marcowej, zapewniała przewagę parlamentu nad ciałem wykonawczym, a prezydent, wybierany na okres 3 lat, mógł zostać zdymisjonowany przez Sejm. Tymczasem po uchwaleniu nowej konstytucji posiedzenia Sejmu nie odbywały się aż przez 8 lat. Miała ona miała charakter czysto symboliczny – mówiła choćby o tym, że Litwa jest republiką demokratyczną, a władza w państwie należy do narodu.
Polecamy e-book: „Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych”
Poparcie dla rządu było nadal nikłe, brakowało mu też struktur terenowych, dlatego na przełomie 1927 i 1928 roku powołana została do życia paramilitarna organizacja Żelazny Wilk, która zajmowała się walką z opozycją, podpaleniami i zastraszeniami. Choć prezydent Smetona został jej honorowym członkiem, to jej faktycznym zwierzchnikiem pozostawał Voldemaras. Między oboma działaczami wkrótce doszło do konfliktu. Smetona uważał, co było w gruncie rzeczy prawdą, że Voldemaras zdradza zapędy dyktatorskie. Od listopada 1928 roku oprócz funkcji premiera obejmował również resorty spraw zagranicznych, obrony krajowej, finansów oraz przemysłu i handlu. Niepokój budziły również samowolne akcje Żelaznego Wilka, które, gdyby wymknęły się spod kontroli, mogły zagrozić i samemu Smetonie. Izolowany Voldemaras ustąpił we wrześniu 1929 roku, a Żelazny Wilk podporządkowany został ministerstwu spraw wewnętrznych, usunięto z niego również najbardziej fanatycznych zwolenników byłego premiera, co jednak nie zakończyło terrorystycznej działalności organizacji. Nowym premierem rządu został Juozas Tūbelis, który nie zdradzał już zapędów dyktatorskich.
Ludność żydowska wita prezydenta Smetonę (domena publiczna). Cenzura zelżała, dopuszczano wręcz jawne krytykowanie partii rządzącej, aktywniej działała też opozycja. Jednak w czerwcu 1932 roku Antanas Smetona na zjeździe narodowców podkreślił, że powrotu do liberalizmu nie będzie. W międzyczasie przystąpiono do budowania zrębów ideologicznych partii, zdając sobie jednocześnie sprawę z faktu, że oparcie na biurokracji i policji jest słabym sposobem budowania poparcia. W dodatku kraj bardzo odczuwał światowy kryzys gospodarczy, rosło poczucie zagrożenia ze względu na polsko-niemiecką deklarację o niestosowaniu przemocy, co przyczyniło się do późniejszego zbliżenia litewsko-sowieckiego. Zaistniałe wydarzenia postanowił wykorzystać były premier Voldemaras, który wraz z wiernymi mu członkami Żelaznego Wilka podjął próbę zdobycia władzy. W zamachu stanu w nocy z 6 na 7 czerwca 1934 roku udział wzięły oddziały lotników, pułk huzarów, a nawet formacja pancerna. Próba puczu jednak nie powiodła się ze względu na stanowcza reakcję Smetony, który w kręgach wojskowych nadal cieszył się ogromnym szacunkiem. Choć sam Voldemaras nie brał bezpośredniego udziału w zamachu, to został skazany na 12 lat więzienia.
Był to kolejny wielki wstrząs, który reżimowi narodowców udało się przetrwać. Wobec późniejszych Litwa była jednak już bezsilna. W 1938 roku doszło do kolejnego kryzysu w kontaktach z Polską. Minister Beck, wykorzystując zabicie przez strażników litewskich żołnierza KOP, wystosował 48-godzinne ultimatum z żądaniem nawiązania normalnych stosunków dyplomatycznych z Polską. W Kownie przystanie na tę propozycję potraktowano jako upokorzenie, jednak zdawano sobie jednocześnie sprawę, że Litwa jest na arenie międzynarodowej krajem osamotnionym. Dodatkowo ciągle tlił się konflikt w zdominowanej przez Niemców Kłajpedzie, który ostatecznie wybuchł w marcu 1939 roku, kiedy Litwa pod naciskami III Rzeszy zgodziła się oddać Kraj Kłajpedzki w ręce Niemców.
Kłajpeda przed wybuchem II wojny światowej (domena publiczna). Ostatni etap dramatu rozpoczął się wraz z porażką Polski we wrześniu 1939 roku. Litwa stawała się wówczas jednie malutkim skrawkiem terytorium pomiędzy dwoma totalitarnymi mocarstwami. Obaj dyktatorzy – Hitler i Stalin – nie przewidywali w swoich planach istnienia państw bałtyckich, więc już 3 października sowiecki dyktator powiedział litewskiemu ministrowi spraw zagranicznych Juozasowi Urbšysowi, że większa część Litwy przypadnie ZSRR. Stalin poinformował go również, że Związek Sowiecki gotowy jest oddać Litwie Wilno wraz z częścią Wileńszczyzny, lecz w zamian za podpisanie „paktu o wzajemnej pomocy”, który miał zezwalać na budowanie radzieckich baz wojskowych na terytorium litewskim. Osamotniona Litwa zgodziła się na te ciężkie warunki, by w czerwcu następnego roku poddać się agresji Sowietów i ostatecznie stracić niepodległość na 50 lat.
Republika Litewska, pomimo wewnętrznych zawirowań i ostatecznego jej upadku, pozostała w pamięci Litwinów pomnikiem, którzy przypominał im, że istnienie niepodległego państwa nie powinno być błogim marzeniem, ale realnym celem, do którego istotnie należy dążyć. Idea ta powróciła w 1991 roku, gdy rozpadał się Związek Sowiecki.
Bibliografia:
- Łossowski Piotr, Litwa, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2001.
- Łossowski Piotr, Kraje bałtyckie na drodze od demokracji parlamentarnej do dyktatury (1918-1934), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1972.
- Ochmański Jerzy, Historia Litwy, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1990.
- Žulys Audrius A., Polska w polityce zagranicznej Litwy w latach 1938-1939, Muzeum II Wojny Światowej, Gdańsk 2015.
