Eleonora Prowansalska: królowa, która przyćmiła króla

Eleonora urodziła w 1223 roku w Aix-en-Provence. Była drugą z czterech córek Rajmunda Berengara IV, hrabiego Prowansji, i Beatrycze Sabaudzkiej. Rodzeństwo odebrało staranne wykształcenie, a Eleonora zapałała miłością do słowa pisanego, w szczególności do romansów, książek historycznych i poezji, którą zresztą sama tworzyła.

Podobnie jak jej babcia, matka i siostry, Eleonora Prowansalska słynęła z niezwykłej urody. Miała ciemne włosy i piękne oczy. Po tym, gdy jej starsza siostra Małgorzata poślubiła Ludwika IX, króla Francji, wuj i ojciec rozpoczęli negocjacje w sprawie wydania Eleonory za króla Anglii, Henryka III Plantageneta. Dla króla małżeństwo miało przede wszystkim duże znaczenie polityczne. Henryk pragnął zbudować silny łańcuch sojuszy z władcami południowej i południowo-wschodniej Francji wymierzony przeciwko Ludwikowi IX. Para zaręczyła się w czerwcu 1235 roku.

Dwunastoletnia Eleonora udała się w podróż do Anglii, by pierwszy raz spotkać swojego dwudziestoośmioletniego narzeczonego. Młodsze siostry Eleonory również zostały wydane za królów. Sancza poślubiła Ryszarda, hrabiego Kornwalii i króla Niemiec, z kolei Beatrycze wyszła za Karola I Andegaweńskiego, króla Sycylii.

Eleonora Prowansalska: królowa Anglii

Ślub Eleonory i Henryka III odbył się 14 stycznia 1236 roku. w katedrze Canterbury. Ceremonii przewodniczył Edmund Rich, arcybiskup Canterbury. Przyszła królowa prezentowała się niezwykle pięknie. Miała na sobie złotą suknię ściśle przylegającą do talii, z długimi, podszytymi gronostajowym futrem rękawami. Po uroczystości para udała się do Londynu, gdzie została hucznie powitana przez zgromadzony tłum.

Podczas wystawnej uroczystości w Opactwie Westminsterskim Eleonora Prowansalska została koronowana na królową Anglii. Kronikarz Matthew Paris barwnie opisał królewską ceremonię:

 Na ucztę weselną  zaproszono tak wielką rzeszę szlachty obojga płci, tak wielką liczbę duchowieństwa, tak liczny lud, tak różnorodnych artystów, że miasto Londyn z trudem ich pomieściło. Całe miasto było wtedy udekorowane jedwabiami i chorągwiami, koronami i wieńcami, świecami i lampami oraz cudownymi symbolami i postaciami, a wszystkie ulice zostały oczyszczone z błota, gnoju, kłód i wszelkich obraźliwych przeszkód. I tego samego dnia, wyruszyli z miasta do Westminsteru, aby oddać posługę..., która jest im znana ze starożytnego prawa, […], podczas koronacji weszli w porządku, przystrojeni w złote, jedwabne szaty, dosiadając wartościowych koni z drogocennymi siodłami…

Parę dzieliła istotna różnica wieku, ale Henryk troskliwie zaopiekował się małżonką poświęcając jej dużo czasu i uwagi. Eleonora była przez męża obdarowywana licznymi prezentami. Król osobiście czuwał nad kompletowaniem jej dworu. Bardzo znaczącym z punktu widzenia Henryka gestem było wprowadzenie małżonki w tajniki swojego życia religijnego, a zwłaszcza kultu Edwarda Wyznawcy.

Eleonora Prowansalska zapewne nigdy nie nauczyła się angielskiego, co jednak nie stanowiło żadnej przeszkody. Od czasów Wilhelma Zdobywcy angielski dwór pozostawał francuskojęzyczny. Królowa zapewne porozumiewała się w dialekcie prowansalskim, normandzkim i znała łacinę. Ponadto po ślubie do Anglii przybyło wielu jej sabaudzkich krewnych – w tym dwóch wujów, Wilhelm i Bonifacy (późniejszy arcybiskup Canterbury). Oboje przez pewien czas należeli do najbliższego otoczenia króla. Obecność tak wielu cudzoziemców, tzw. „Sabaudczyków” (ang. Savoyards) oraz ich wpływ na króla sprawiły, że Eleonora nie cieszyła się popularnością i sympatią wśród angielskich możnych.

W 1239 roku królewskiej parze urodził się pierwszy syn, któremu nadano imię Edward. Narodzinom następcy tronu towarzyszyły huczne uroczystości. Rok później przyszła na świat córka, której Eleonora dała imię po swojej siostrze Małgorzacie. Trzecie dziecko królowa urodziła 1242 roku – w czasie kampanii Henryka w Poitou. Trzy lata później parze urodził się drugi syn, który również otrzymał anglosaskie imię, Edmund. W trosce o zdrowie Eleonory, Henryk przez cały okres ciąży przekazywał Kościołowi szczodre ofiary. Eleonora wówczas przebywała w Windsorze, co z pewnością można tłumaczyć chęcią spędzania czasu z powiększającą się rodziną. Wyjątek stanowiła wizyta we Francji, którą odbyła wraz z Henrykiem na przełomie 1242 i 1243 roku. Bez wątpienia małżonkowie byli bardzo troskliwymi rodzicami – zwłaszcza, jak na średniowieczne standardy. Oczywiście Eleonora nie opiekowała się dziećmi sama. Królowej towarzyszyły niańki, przyjaciele i rodzina z kontynentu. Ostatnie dziecko Eleonora Prowansalska urodziła w 1253 roku i była to córka, której nadano imię Katarzyna. Niestety u niemowlęcia ujawniło się zaburzenie genetyczne (prawdopodobnie zespół Retta). Dziewczynka była troskliwe doglądana przez rodziców, jednak zmarła 4 lata później pozostawiając rodziców w rozpaczy. Świetnie wykształcona Eleonora osobiście dbała o edukację swoich pociech, a szczególną uwagę w tej kwestii poświęcała najstarszemu synowi. Edwarda i Eleonorę łączyła bliska więź. Dużą rolę w młodym życiu księcia odegrali również krewni królowej.

Polecamy e-book Antoniego Olbrychskiego – „Pojedynki, biesiady, modlitwy. Świat średniowiecznych rycerzy”:

Eleonora Prowansalska: regentka królestwa

W ciągu kilku następnych lat Eleonora Prowansalska dała się poznać jako silna królowa oraz stanowczy polityk. Wojowniczością i determinacją przyćmiewała samego Henryka, a przez swoją polityczną aktywność, królowa nieraz prezentowała odmienne stanowisko niż król, co prowadziło do kłótni między małżonkami. Pomimo to zawsze wiernie wspierała męża. Henryk zdawał sobie sprawę z umiejętności i siły swojej żony. Darzył Eleonorę dużym zaufaniem. Nie dziwi więc, że powierzał jej ważne obowiązki.

W 1252 roku w Gaskonii możni zbuntowali się przeciwko Szymonowi de Montfort, który wówczas w tym miejscu sprawował władzę w imieniu Henryka III. Sytuacja była na tyle poważna, że król osobiście udał się do księstwa, by załagodzić spór. Na czas swojej nieobecności, mianował Eleonorę regentką królestwa. Decyzja ta jest tym bardziej znacząca, że początkowo wspierała ona działania Szymona w Gaskonii, co wywołało ostry spór z Henrykiem. Królowa sprawnie i z determinacją wywiązywała się ze swoich obowiązków, zajmując się wewnętrznymi sprawami królestwa i jednocześnie wspierając męża w Gaskonii.

 Zróżnicowany profil jej działań przybliża nam zachowana z tego okresu korespondencja Eleonory. Królowa zajmowała się sprawami administracyjnymi i organizacyjnymi – nie tylko w Anglii, ale też w Irlandii i Walii. Wreszcie zapewniała Henrykowi wsparcie potrzebne do zakończenia rebelii. W liście z 30 kwietnia 1254 roku Eleonora nakazuje miastom z konfederacji „Pięciu Portów” (fr. Cinque Ports) zorganizowanie floty i ludzi, z którymi królowa osobiście udała się do Gaskonii:

Wiadomość do baronów z Cinque Ports i wszystkich innych nadmorskich wybrzeży, że król życzy sobie, aby dobrzy ludzie z Jernemuth i Dunewic udali się z flotą do Gaskonii z królową, i zabrania im pod groźbą cierpienia ich ziem, życia i kończyn przed wyrządzeniem im jakichkolwiek szkód lub przeszkód z powodu jakichkolwiek sporów między nimi. A jeśli ośmielą się sprzeciwić temu zakazowi, król zabierze się do ich ciał, ich żon i dzieci, ich ziem i czynszów w królestwie tak, że na zawsze poczują się pokrzywdzeni.

Bunt został zdławiony jeszcze w tym samym roku, a Gaskonię przekazano pod panowanie księcia Edwarda. Za sprawą Eleonory i jej starszej siostry Małgorzaty, żony Ludwika IX, królowie po raz pierwszy spotkali się osobiście.

W 1258 roku Eleonora Prowansalska padła ofiarą oszczerstw ze strony Lusignanów (ang. Lusignans) – dworskiego stronnictwa możnych, którzy przybyli do Anglii na zaproszenie króla. Ksenofobiczne nastroje londyńczyków znalazły ujście w ataku na Eleonorę, kiedy ta płynęła w górę rzeki. Od tej pory królowa darzyła mieszkańców Londynu szczerą nienawiścią.

Kolejnym sprawdzianem determinacji i umiejętności organizacyjnych Eleonory była wojna pomiędzy Henrykiem III i lojalistami a stronnictwem baronów, przewodzonym  przez Szymona de Montfort, hrabiego Leicester. Kiedy tzw. Druga Wojna Baronów rozgorzała na dobre, Eleonora udała się do Francji, aby zebrać armię, która miała wesprzeć jej męża i syna. By przetransportować zorganizowane posiłki do Anglii, królowa zwróciła się do Alfonsa z Poitiers, brata króla Ludwika IX, zlecając mu zajęcie w imieniu króla Anglii wszystkie angielskie statki, jakie znajdują się na jego terytorium:

Polecamy e-booka Michała Gadzińskiego pt. „Perły imperium brytyjskiego”:

Sławnemu mężowi [Alfonsowi], synowi znamienitego króla Francji [Ludwika VIII], hrabiego Poitiers i Tuluzy,[Eleonora], z łaski Bożej królowa Anglii, pani Irlandii i księżna Akwitanii, pozdrowienia i uczucia szczerej miłości. Nie wątpimy, że niegodziwość i zdrada niektórych baronów Anglii, którzy dążą do wydziedziczenia naszego pana, króla Anglii i jego dzieci w drodze otwartej wojny, dotarły do waszych uszu  i wiedzy. Mocno wierzymy, że wasza dobroć i wielkoduszność nie mogłyby powstrzymać się od współczucia i zgorszenia, gdybyście wiedzieli, że takie rzeczy były wymierzone przeciwko jakiemukolwiek królowi lub księciu, nie mówiąc już o naszym panu królu, z którym krew i szczególne więzy miłości wiążą go z tobą i ciebie z nim. Dlatego z ufnością i wytrwałością prosimy waszą szlachetność i miłość do wspomnianego pana, naszego króla oraz do nas i naszych dzieci, abyście zatrzymali i przejęli wszystkie statki angielskie, które znajdują się na waszej ziemi i jurysdykcji podczas wspomnianej wojny, aby wrogowie naszego pana króla, którzy pokładają ufność w mnóstwie statków, poważnie odczuli ich brak i łudzili się niesprawiedliwymi nadziejami, a pomoc przygotowana dla naszego pana po tej stronie morza mogła pożeglować drogą morską…

Chcąc zjednać sobie sympatię Alfonsa,  Eleonora zwraca się do niego w liście jako „syna króla Francji”. Pozornie jest to tylko stwierdzenie faktycznego stanu rzeczy, a w rzeczywistości stanowi ogromną nobilitację jego osoby i potwarz dla Ludwika IX, ponieważ urodził się on  w 1214 roku, a w więc 9 lat przed tym, gdy Ludwik VIII został królem Francji. Kiedy Henryk i Edward dostali się do niewoli Szymona de Montfort po bitwie pod Lewes, Eleonora umiejętnie podtrzymywała i wzmacniała królewski autorytet w Gaskonii oraz w oczach francuskiego monarchy i papiestwa.

Eleonora Prowansalska: królowa wdowa

Po śmierci swojego męża w 1272 roku czterdziestodziewięcioletnia Eleonora Prowansalska dalej aktywnie uczestniczyła w życiu politycznym królestwa, wspierając w panowaniu swojego syna, Edwarda. Dbając o dobro swojej rodziny, królowa nie zaniedbywała własnych interesów. Eleonora miała pełną władzę nad swoim dobytkiem, posiadłościami i urzędnikami. Skrupulatnie powiększała swój majątek, kupując długi i dzierżawiąc daną za nie ziemię. Posiadała także dochodowe kuratele. Korzystała z usług bankierów, dla których była wiarygodną i zaufaną pożyczkobiorczynią. W styczniu 1275 roku królowa, wpisując się w antyżydowskie nastroje w królestwie, wygnała Żydów ze wszystkich swoich ziem.

Jako wdowa po Henryku Eleonora strzegła swych praw i zachowała swoje posiadłości, nawet po odejściu od życia politycznego i wstąpieniu do klasztoru w Amesbury w 1286 roku, gdzie dołączyła do swoich dwóch wnuczek, Beatrycze i Małgorzaty. Przebywając w zakonie, Eleonora dalej uczestniczyła w życiu swych dzieci, synowych i wnucząt. Chociaż klasztor w Amesbury był benedyktyński, to królowa zawsze była życzliwa i hojna dla franciszkanów, u których nieraz szukała wsparcia i przewodnictwa duchowego.

Szanowana zarówno przez sojuszników, jak i przeciwników, królowa zasłynęła ze skuteczności w zdobywaniu dyplomatycznego i wojskowego wsparcia. Gdy było to konieczne, współpracowała ze swoimi wrogami dla dobra rodziny i królestwa. Nie zapominała jednak o własnej samodzielności, interesach i władzy.

Eleonora Prowansalska nie zapisała się w historii tylko jako polityk, ale też liderka mody, sprowadzając z kontynentu najświeższe nowości. W ten sposób do Anglii trafił nowy typ podwiki, znany jako „wimple”.  Eleonora zmarła 24 lub 25 czerwca 1291 roku w klasztorze Amesbury i w nim została pochowana. Jej grobu jednak nigdy nie odnaleziono, co czyni ją jedyną angielską królową, której miejsce spoczynku nie jest znane. Zaś samo jej serce pochowano w klasztorze franciszkanów Greyfriars.

Polecamy e-booka Magdaleny Makówki „Władza, miłość, zdrada. Życie prywatne brytyjskich władców 1714–1837”

Bibliografia

Źródła

• Eleonora Prowansalska, A letter to barons of the Cinque Ports 04. 30. 1254, [w:] „Calendar of Patent Rolls”, ed. H. C. Maxwell Lyte (London 1908), Henry III: Volume 4, 1247-1258.
• Eleonora Prowansalska, A letter to Alphonse of Poitiers 1264, [w:] „Correspondance Administrative d'Alfonse de Poitiers”, ed. Auguste Molinier (Paris 1894), Collection de Documents inédits sur l'Histoire de France, 2.545, ep.2022.
• Paris Matthew, Chronica Majora, ed. Luard Henry R., wyd. Cambridge University Press, Cambridge 2012.

Opracowania

• Carpenter David, The Reign of Henry III, wyd. Hambledon Press, London 1996.
• Carpenter David, The Struggle for Mastery: The Penguin History of Britain 1066–1284, wyd. Penguin, London 2004.
• Cole A. Virginia, Ritual Charity and Royal Children in 13th Century England, [w:] „Medieval and Early Modern Ritual: Formalized Behavior in Europe, China and Japan”, ed. Rollo-Koster Joëlle, wyd. BRILL, Leiden 2002, ss. 221–241.
• Howell Margaret, Eleanor of Provence: Queenship in Thirteenth-century England, wyd. Blackwell Publishers, Hoboken 1997.
• Howell Margaret, The Children of King Henry III and Eleanor of Provence, [w:] „Thirteenth Century England: Proceedings of the Newcastle upon Tyne Conference”, ed. Peter R. Coss, Simon D. Lloyd, wyd. Boydell Press, Woodbridge 1992, ss. 57–72.
• Howell Margaret, Eleanor (Eleanor of Provence) (c.1223–1291), queen of England, [w:] „Oxford Dictionary of National Biography”, wyd. Oxford University Press, Oxford 2004.

Redakcja: Natalia Stawarz