Grigorij Czoros-Gurkin: burzliwe losy malarza Syberii
Autoportret Grigorija Iwanowicza Czoros-Gurkina (domena publiczna). Grigorij Iwanowicz Gurkin urodził się w 1870 roku w niewielkiej miejscowości Ułała leżącej obecnie na terytorium rosyjskiego Gornoałtajska. Gurkin był Ałtajczykiem, czyli przedstawicielem rdzennej ludności regionu i pochodził ze starodawnego chańskiego rodu Czoros. Warto tutaj wspomnieć, że Ałtaj przez długie lata wchodził w skład Chanatu Dżungarskiego, a po jego rozpadzie na początku XVIII stulecia stał się obiektem najazdów koczowniczych plemion kazachskich. W 1756 roku przedstawiciele największych narodów ałtajskich – Teleutów, Telegitów i Ałtaj-Kidżi – wysłali do Petersburga delegację, prosząc o przyjęcie ich pod berło cara rosyjskiego. Kolonizacja rosyjska na tych terenach postępowała stosunkowo powoli. Jeszcze w XVIII wieku Rosjanie założyli na Ałtaju miasta Barnauł i Bijsk, rozpoczęła się tam także prawosławna działalność misyjna kierowana przez św. Makarego. W 1824 roku z Bijska przyjechali pierwsi rosyjscy osadnicy, którzy założyli Ułałę, rodzinną wieś Gurkina. W 1831 roku została tam przeniesiona siedziba Ałtajskiej Misji Duchownej.
Przyszły artysta urodził się w ałtajskiej rodzinie nawróconej na prawosławie. Jego ojciec był siodlarzem, a więc i przyszłość syna wiązał z rzemiosłem. W 1878 roku ośmioletni Grigorij został jednak oddany do klasy pisania ikon przy Ałtajskiej Misji Duchownej. Po zakończeniu szkoły misyjnej Gurkin przez pewien czas pracował jako wiejski nauczyciel, a potem założył dobrze prosperujący warsztat ikonopisarski. W 1896 roku ikonopis zawarł znajomość ze znanym rosyjskim folklorystą Andriejem Anochinem. Gurkin pokazał etnografowi kilka namalowanych w wolnym czasie pejzaży Ałtaju, a Anochin, który dostrzegł u artysty talent malarski, poradził mu, aby spróbował dostać się do Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu.
Uczeń Szyszkina
Decyzja o wyjeździe do Petersburga nie przyszła Gurkinowi łatwo – w tym czasie był już żonaty i miał dwoje dzieci. Niemniej jednak zdecydował się spróbować swoich sił w malarstwie. Sprzedawszy warsztat i zostawiwszy większość pieniędzy żonie artysta wyjechał do stolicy Imperium Rosyjskiego i spróbował dostać się do Akademii. Pierwszym jego obrazem była inspirowana ałtajskim folklorem Noc ofiary. Trzeba przyznać, że wychowany w tradycji prawosławnej artysta dość niejasno przedstawiał sobie życie i religię Ałtajczyków i dopiero w dojrzałym wieku zajął się badaniem ałtajskich wierzeń. Dwukrotne próby dostania się do Akademii skończyły się jednak porażką.
Chan Ałtaj (aut. G. I. Czoros-Gurkin, 1907-1910, domena publiczna). Gurkin wzbudził natomiast zainteresowanie wybitnego malarza – pieredwiżnika Iwana Szyszkina i został jego jedynym uczniem. Niestety i tutaj Gurkin nie miał szczęścia – wkrótce Szyszkin umarł na oczach ucznia za sztalugą, a artysta musiał kontynuować naukę pod kierunkiem pejzażysty Aleksandra Kisielowa. Po krótkotrwałym okresie naśladownictwa Szyszkina artysta odkrył swoje prawdziwe powołanie, którym był pejzaż. W 1903 roku Gurkin powrócił wreszcie na Ałtaj i zamieszkał we wsi Anos niedaleko od kurortu Czemał.
Od 1905 do 1915 roku powstały takie arcydzieła jak Chan Ałtaj (1907), Korona rzeki Katuń (1910) i Jezioro Górskich Duchów (1910), odznaczające się niesamowitą kolorystyką. Na przełomie 1906 i 1907 roku w Tomsku została zorganizowana pierwsza duża wystawa dzieł Gurkina. Sam artysta objeździł ze swoimi obrazami niemal całą Syberię i został uznanym klasykiem malarstwa syberyjskiego. Wielbicielami twórczości Gurkina stali się bogaci tomscy kupcy – Gadałowowie.
Adiutant barona Ungerna
W burzliwym okresie I wojny światowej, a później wojny domowej, Gurkin brał aktywny udział w życiu politycznym. Na pierwszej sesji gubernialnego zebrania ludowego w Tomsku 12 maja 1917 roku artysta wystąpił z referatem O Ałtaju i jego potrzebach, w którym wypowiedział się za prawem Ałtajczyków do niezależności. Decydujący głos na owym spotkaniu miał Grigorij Potanin, który wypowiadał się za połączeniem narodu tele w samodzielną republikę ałtajską jako część Imperium Rosyjskiego. Miałaby składać się ona z Urianchaja, mongolskiego Ałtaju oraz Dżungarii (chińskiego Ałtaju). 22 lutego 1918 roku przyjęto decyzję o połączeniu ziem, które niegdyś wchodziły w skład państwa Ojrot.
Jezioro Górskich Duchów (aut. G. I. Czoros-Gurkin, 1912, domena publiczna). Po rewolucji lutowej 1917 roku Gurkin, jako najbardziej znany Ałtajczyk, stanął na czele lokalnego rządu – Karakorumsko-Ałtajskiej Okrużnoj Uprawy. W 1919 roku nieszczęsny artysta został aresztowany przez żołnierzy admirała Kołczaka za „separatyzm i zdradę ojczyzny” i zamknięty w więzieniu w Bijsku. Jako że w postępowaniu Gurkina kołczakowcy nie dostrzegli „praktycznych działań”, malarz został wypuszczony za kaucją i pospiesznie udał się z młodszym synem do Mongolii, gdzie przyłączył się do wojska znanego ze szczególnego okrucieństwa samozwańczego chana, barona Romana von Ungerna, a nawet został jego adiutantem. Dzięki pochodzeniu z chańskiego rodu Czorosów malarz cieszył się w Mongolii wielkim poważaniem. Po klęsce Ungerna w 1921 roku Gurkin przeniósł się do Tuwy, która aż do 1945 roku zachowała niepodległość.
Japoński szpieg
W 1925 roku malarz został namówiony do powrotu do Związku Radzieckiego, gdzie spotkał się z bardzo entuzjastycznym przyjęciem. W 1925 roku urządzono dwie wystawy jego obrazów w Nowosybirsku, a rok później jego dzieła prezentowano w Moskwie. Artysta był też chwalony przez Anatolija Łunaczarskiego, ludowego komisarza oświaty ZSRR. W latach 20. i 30. Gurkin był bardzo blisko związany z budową socjalizmu na Ałtaju – tworzył plakaty dla wydarzeń kulturalnych i manifestacji, ilustrował ałtajski elementarz i eposy ludowe. W owym okresie jego malarstwo nabrało monumentalizmu i dekoracyjności.
Dom-muzeum G. I. Czoros-Gurkina w Anos (fot. Dorota Walczak). W 1937 roku Gurkin został oskarżony o organizację podziemnej organizacji nacjonalistycznej i szpiegostwo na rzecz Japonii. Podobne, pozbawione realnych podstaw oskarżenia w okresie „wielkiej czystki” wysuwano pod adresem wielu ludzi w ZSRR. Artysta został rozstrzelany. Zrehabilitowano go pośmiertnie w 1956 roku.
Pamięć
Chociaż Gurkin nie jest jedynym malarzem pochodzącym z Syberii (Sybirakami byli też Wasilij Surikow i Michaił Wrubel), był jedynym, który przedstawiał na swoich płótnach syberyjskie pejzaże. Spuścizna Gurkina liczy ponad pięć tysięcy obrazów, znajdujących się w wielu rosyjskich i światowych muzeach. Jego imieniem została nazwana jedna z głównych ulic w Gornoałtajsku, w mieście tym wystawiono mu też pomnik. We wsi Anos można podziwiać zaś dom-muzeum Gurkina, położony wśród malowniczych wzgórz, przypominających krajobrazy z jego pejzaży.
Bibliografia:
- Grigorij Iwanowicz Czoros-Gurkin, praca zbiorowa, Moskwa, 1994.
- Strielcow S., Grigorij Iwanowicz Gurkin, Leningrad 1966.
