Hannu Salmi – „Europa XIX wieku. Historia kulturowa” – recenzja i ocena

Salmi wykłada historię kultury na Uniwersytecie w Turku. W Polsce jest stosunkowo mało znany, a omawiana Europa XIX wieku jest jedyną jego publikacją, która została przetłumaczona na język polski. Wcześniej w języku angielskim ukazały się inne jego prace takie jak: Historical comedy on screen czy kilka dzieł poświęconych Ryszardowi Wagnerowi.

W swej najnowszej pracy autor zabiera nas w prawdziwą „podróż do wnętrza kultury” XIX-wiecznej Europy. Nie jest to praca monograficzna, dzięki której poznalibyśmy wszystkie elementy dziedzictwa kulturowego długiego wieku. Nie jest również zarysem, ograniczającym się do encyklopedycznego przedstawienia najważniejszych z nich. Celem Salmiego było skupienie się na zwykle zaniedbywanych, ale jakże istotnych, konkretnych i codziennych aspektach, takich jak zmiany w świadomości społecznej, stosunkach międzyludzkich czy odczuciach towarzyszących zwykłemu człowiekowi w czasach wielkich odkryć naukowych. Dlatego też narracja w książce prowadzona jest z perspektywy XIX-wiecznego europejczyka, koncentrując się na tym, jak on postrzegał swoją rzeczywistość, a w niej samego siebie.

Za sprawą autora przenosimy się więc do świata, gdzie podmorska żegluga była jedynie fikcją literacką, a maszyny stanowiły bardziej część kultury niż przemysłu. Swój wywód Salmi rozpoczyna od przedstawienia nam wachlarza przemian, jakie niosła za sobą rewolucja przemysłowa poprzez przeniesienie komfortu życia ludzkiego na wyższy poziom, co pozwoliło na poszerzenie horyzontów intelektualnych i artystycznych.

Stało się tak głównie za sprawą innowacji w dziedzinie transportu – wynalezienie kolei i coraz szybciej rozwijająca się jej budowa wpłynęły na zmianę postrzegania czasu i przestrzeni. Życie stało się szybsze, większe odległości można było pokonywać w krótszym czasie. Dzięki temu coraz gęściej powstawały fabryki i zakłady produkcyjne, zapewniające regularny rozwój przemysłu. Spowodowało to konieczność stworzenia nowych praw w zakresie socjalnym i ułożenia na nowo stosunków społecznych oraz rodzinnych. Świat zmieniał się nie do poznania, wymykał się spod ludzkiej kontroli i pędził w nieznane, stopniowo zmuszając człowieka do zrewolucjonizowania swojego dotychczasowego życia.

W celu uzmysłowienia współczesnemu czytelnikowi wagi tych przemian, Salmi wzbogaca swoje dzieło całą gamą odwołań literackich i artystycznych. Dzięki temu książka nie tylko jest daleka od nużącej wykładni naukowej, ale również pozwala na zestawienie faktów historycznych, z powszechnie znanymi z twórczości popularnej obrazami. Odwołuje się między innymi do książek Arthura Conana Doyle'a, Josepha Conrada, Juliusza Verne'a, obrazów Claude'a Moneta, twórczości Franciszka Liszta i Giuseppe Paganiniego czy filmów braci Lumière.

Dzieło to jest klarownie i przystępnie napisane, autor unika posługiwania się skomplikowanym nazewnictwem, adresując Europę XIX wieku do szerokiego grona odbiorców. Praca podzielona jest w sposób przedmiotowy, gdzie każdy z rozdziałów dotyczy innego aspektu kultury. Mamy więc części na temat industrializacji i rewolucji przemysłowej, sztuki i literatury, zmian w sposobie postrzegania świata, rodzących się nurtów politycznych i społecznych i wreszcie o gorączce końca wieku.

Jednak nie wszystko u Salmiego zachwyca. W warstwie metodologicznej widać wyraźnie zaniedbania ze strony autora. Pisząc pracę naukową – a właśnie za taką uchodzi omawiana książka – należy trzymać się pewnych istotnych elementów, które musi ona zawierać. Jednym z nich jest konieczność określenia kryteriów, według których autor dokonał selekcji bazy źródłowej. Pozwala to bowiem innym badaczom na zweryfikowanie tez zawartych w pracy. Tymczasem Salmi pozbawia nas tej możliwości. Powołuje się na wybranych twórców i artystów XIX wieku, bardziej i mniej znanych, ale bez wytłumaczenia, dlaczego właśnie ich uważa za reprezentatywnych dla danego tematu.

Niemniej jednak Europa XIX wieku jest dziełem godnym zauważenia. Rzadko zdarza się, aby z taką lekkością i finezją historyk potrafił pisać o skomplikowanych przemianach światopoglądowych i społecznych, których wyraz możemy do dziś obserwować w wytworach kultury. Ciekawy styl i niesztampowe podejście do tematu sprawiają, że pozycja będzie interesująca zarówno dla amatora, jak i dla zawodowego historyka. Jej lektura z pewnością może zainspirować do pogłębienia swojej wiedzy na temat życia codziennego Europejczyków w XIX wieku.

Redakcja i korekta: Agnieszka Kowalska