Ian Kershaw - „Mit Hitlera. Wizerunek a rzeczywistość w III Rzeszy” – recenzja i ocena

Praca, którą Czytelnik dzięki Wydawnictwu Replika otrzymuje do swych rąk, jest polskim tłumaczeniem książki wydanej w 2001 roku pod angielskim tytułem The „Hitler Myth”: Image and Reality in the Third Reich. Po raz pierwszy zaś ukazała się ona w 1980 roku jako część zbioru, powstałego na bazie projektu badawczego Bayern in der NS – Zeit, pod tytułem Schriftenreihe der Vierteljahreshefte für Zeitgeschichte. Autor, prof. Ian Kershaw, jest wybitnym brytyjskim historykiem zajmującym się historią III Rzeszy, który w swym dorobku ma m.in. monumentalną, powszechnie cenioną biografię Hitlera. Nie tylko z metodologicznego przymusu podaje powyższe informację, bowiem specjalnie chcę podkreślić ile lat polski Czytelnik musiał czekać na tę, jak będę starał się udowodnić, wybitną pracę.

Co, do wydania, o którym traktuje niniejsza recenzja, to jest ono podzielone na 3 części omawiające tworzenie „Mitu Hitlera”, jego rozpad oraz wpływ „kwestii żydowskiej” na wizerunek Hitlera. Całość uwieńczona jest wnioskami Autora, które są swoistym podsumowaniem całej publikacji.

„Mit Hitlera” – zdefiniowanie pojęcia

Pojęcie, które Kershaw przyjął za tytuł swojej pracy, jest określeniem zjawiska społeczno – psychiczno – propagandowego. Charakteryzuje ono wizerunek przywódcy, który jest zupełnie różny od rzeczywistego, ale po przez praktyki propagandowe oraz w oparciu o historyczno – społeczne uwarunkowania, obowiązuje wśród społeczeństwa. Wielce ciekawy, a zarazem istotny, jest wspomniany czynnik historyczno – społeczny. Autor, badając XIX – wieczną historię Niemiec, a także okres Republiki Weimarskiej, dochodzi do kilku zasadniczych wniosków, z których dwa warto tutaj przytoczyć.

Po pierwsze Kershaw, odwołuje się do pragnień niemieckiego społeczeństwa, które z utęsknieniem wypatrywało wśród swych przywódców, tego jednego „wodza ludowego” – symbolu zjednoczenia państwa i narodu. Pragnienie to utrzymywane było w duchu romantyzmu, a propagowane przez cały wiek XIX i początek XX w ruchach völkisch.

Po drugie, wiara w pojawienie się takiej osoby budowana często o zeświecczoną wizję mesjanistyczną, nasilała się wprost proporcjonalnie do rozbicia politycznego w kraju, chaosu w rządzie, nieudolności polityków, słabości gospodarczej etc., co miało miejsce szczególnie w okresie Republiki. Jako dowód Kershaw stosuje paralele z Włochami, podobnie ukształtowanymi historycznie oraz społecznie jak Niemcy, a mający swojego Duce. Bez wątpienia jest to znakomity temat do dalszych badań.

Powyższe uwarunkowania stworzyły jednak tylko podatny grunt pod możliwość zaistnienia w życiu publicznym specyficznego zjawiska użytego w tytule pracy Kershaw’a. Znakomicie przetworzony przez propagandę zrodził wizerunek Hitlera, który, co niezmiernie istotne, czasami celowo kontrastowany był z wizerunkiem NSDAP, która wśród społeczeństwa była wielce nie lubiana, a dopiero w finalnej wersji tworząc „Mit Hitlera”.

Charakterystyka zjawiska

Autor w toku swej pracy badawczej wyszczególnił 7 cech „Mitu Hitlera”, które były najbardziej przeciwstawne wobec rzeczywistego wizerunku Führera.

1.Hitler jako ucieleśnienie narodu, 2.Architekt i twórca potęgi militarnej i gospodarczej Niemiec, 3.Stojący na straży moralności publicznej, 4.Umiarkowany w stosunku do religii, 5.Obrońca racji stanu na arenie międzynarodowej, 6.Znakomity wódz, 7.Obrońca przed bolszewizmem i marksizmem.

Powyższe cechy, Autor wywiódł z analizy ogromnego materiału źródłowego dotyczącego opinii i postaw społeczeństwa wobec osoby Hitlera. Chronologicznie omówił je w kolejnych rozdziałach wchodzących w skład poszczególnych części. Ciekawą sprawą, co akcentuje Kershaw, jest swoista sinusoida odbioru Fuhrera wśród Niemców, której odchyły powodowane były wieloma czynnikami, takimi jak stłumienie „puczu Röhma”, czy sukcesami Hitlera w polityce międzynarodowej na korzyść budowania „Mitu Hitlera”. Istotną kwestią jest to, że problemy gospodarcze i społeczne Niemców szły na konto partii.

Załamanie się bezgranicznego oddania Hitlerowi nastąpiło dopiero pod wpływem wojny, szczególnie po bitwie o Stalingrad oraz wraz ze wzrostem natężenia nalotów alianckich na Niemcy.

Materiał źródłowy

Swe badania Autor oparł, co wspominałem, o bogaty materiał źródłowy dotyczący nastrojów wśród społeczeństwa. W pierwotnej wersji pracy, Kershaw skupił się głównie na Bawarii; w publikacji dostępnej polskiemu Czytelnikowi wykorzystał także źródła z całej Rzeszy. Raporty badania nastrojów społecznych sporządzane dla lokalnych oddziałów partii, dla SD, ściślejsze dla Gestapo, a także, przede wszystkim, dla Sopade (opozycyjnej wobec nazistów egzekutywy SPD na wygnaniu), to materiały wykorzystane, i poddane należytej krytyce, przez Autora. Warto wspomnieć także o takich materiałach jak listy żołnierzy frontowych, czy też nekrologów zamieszczanych w gazetach, które zostały przebadane pod kątem wspominania w nich osoby Hitlera jako przywódcy państwa.

Źródła tak wykorzystane umożliwiły zbadanie wizerunku Hitlera wśród bardzo zróżnicowanej grupy społecznej. Wnioski więc autor wyciąga w oparciu o opinie zarówno gorących zwolenników nazistów, jak i byłych komunistów, socjaldemokratów czy osób związanych z Partią Centrum, co bardzo uwiarygodnia tezy Autora.

Podsumowanie

Reasumując należy pochylić się z wielkim szacunkiem dla pracy Autora. Pomimo, że jest to praca stricte naukowa z ogromną wręcz ilością przypisów, to napisana jest bardzo przystępnym stylem. Warto podkreślić, że Kershaw w świetny sposób przedstawił budowę „Mitu Hitlera” na tle całego procesu dziejowego, który wyniósł Hitlera do władzy. Innowacyjność metodologiczna, która w znacznym stopniu sięgała do socjologii i psychologii oraz sam kunszt warsztatu Autora wraz z ogromną wartością merytoryczną publikacji, stawia ją obok innych wybitnych dzieł historiografii dotyczącej III Rzeszy.