Jakob Böhme: szewc czy teolog?

Wyidealizowany portret Böhmego zamieszczony w książce Theosophia Revelata (1730), Pieter Stevens van Gunst, domena publiczna

Syn rolnika, który został szewcem

Jakob Böhme przyszedł na świat w 1575 roku w Alt Seidenberg (dzisiejszy Stary Zawidów, pow. Zgorzelec). Nie znamy dokładnej daty jego narodzin. O rodzinie Böhme także wiadomo niewiele. Jedyna pewna informacja wskazuje, że ojciec posiadał 35 ha ziemi. Najprawdopodobniej rodzina Jakoba mieszkała w Alt Seidenberg od przynajmniej kilku pokoleń. Inne teorie, co do jego pochodzenia, zakładały migrację rodziny Jakoba z Czech. Jeżeli przyjmiemy, że nazwisko wiąże się z pochodzeniem, to faktycznie Böhme należałoby przetłumaczyć z ówczesnego języka niemieckiego jako Czech. Warto zaznaczyć, że obie koncepcje wcale się nie wykluczają. Bowiem ówczesna wieś Alt Seidenberg leżała na pograniczu niemiecko–czeskim, stąd mieszanie się społeczności było prawdopodobne.

Pewne jest, że Böhme uczęszczał do miejscowej szkoły. Ze względu na dość,,delikatne usposobienie” rodzice młodego Jakoba nie przewidywali dla niego możliwości pozostania na roli. W związku z tym wysłali go do Zawidowa (niem. Seidenberg), gdzie pobierał nauki i odbywał praktyki czeladnicze. Ze względu na sytuację materialną rodziców, Böhme nigdy nie uzyskał wyższego wykształcenia. Najpewniej wiosną 1599 roku zdecydował się wyjechać na stałe do pobliskiego Zgorzelca (niem. Görlitz).

Już 24 kwietnia 1599 roku J. Böhme uzyskał prawa mieszczańskie, nadane mu przez Bartłomieja Scultetusa. Tego samego dnia, na Dolnym Rynku Görlitz, Jakob kupił kram szewski i rozpoczął swoją pracę zawodową. 10 maja 1599 roku poślubił Katarzynę Kuntzschmann w kościele św. Apostołów Piotra i Pawła (obecnie kościół ten znajduje się po stronie niemieckiej). W sierpniu tego roku nabył również dom (obecnie to budynek przy ul. Daszyńskiego 12 – znajdujący się po stronie polskiej). Konieczność ożenku i zakupu domu, wynikała z miejscowego prawa. Zakładano, że po uzyskaniu przywilejów mieszczańskich nowo osiedlona osoba musiała w przeciągu pół roku wziąć ślub i zakupić dom.

Dom Jakoba Böhme w Zgorzelcu, gdzie żył w latach 1590-1620, na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported .

Jakob Böhme doczekał się czwórki dzieci (Jakuba, Michała, Tobiasza oraz Eliasza). Musiał także troszczyć się o osieroconą bratanicę, z tego też powodu często udawał się do rodzinnego Alt Seidenberg. Po sprzedaniu dotychczasowego domu, rodzina Jakoba osiedliła się w zakupionej kamienicy obok kościoła pw. Świętego Ducha. Z czasem Böhme więcej czasu spędzał w podróżach po Łużycach, Śląsku i Czechach niż we własnym warsztacie. W 1624 roku został zmuszony do opuszczenia Görlitz i przez kilka tygodni przebywał w Dreźnie. Na krótko przed śmiercią, w sierpniu 1624 roku, powrócił do Görlitz, gdzie zmarł 17 listopada. Miejscowy pastor, Mikołaj Thomas, początkowo odmówił mu chrześcijańskiego pogrzebu. Jednak w wyniku nacisków wpływowych przyjaciół, pogrzeb odbył się bez zakłóceń już dzień po śmierci. Przez długie lata filozof pozostawał zapomniany w świadomości mieszkańców miasta. Pamięć o nim na nowo ożyła prawie sto lat później.

Jakob Böhme - szewc, który został teologiem

W 1600 roku Jakob Böhme miał pierwszą wizję mistyczną, a kolejną w 1610 roku. Obie stały się podstawą jego aktywności teologiczno–filozoficznej. Uważał on, że świat, w którym żyjemy jest samoobjawieniem się Boga. Nie oznacza to, że świat jest Bogiem, lecz ma boskie cechy. Bóg przybiera postać ludzką z wyłaniającej się prajedności, która jest potężnym, uwięzionym w sobie pragnieniem. Pragnienie to chce się objawić, ale nie może, gdyż poza nim nie ma niczego.

Pomnik Jakoba Böhme w Görlitz, fot. Südstädter, na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported .

Dla Böhme Bóg objawiał się w trzech twarzach: Ojca, Syna i Ducha Świętego. Ojciec jest uosobieniem czystej siły, Syn to miłość, natomiast Duch jest ekspansją Ojca (wyjściem na zewnątrz) w świecie. Zdaniem filozofa proces stworzenia świata należy podzielić na dwa etapy, pierwszy dotyczy stworzenia natury wieczystej, drugi natury doczesnej. Świat widzialny stoi pomiędzy niebem a piekłem. Adam został stworzony jako istota, której brakuje równowagi między duchem a ciałem, co jest zaczątkiem zła. Przebywa w raju, lecz by poznać siebie samego musi z niego wyjść. Podobnie człowiek ulegając światu, zaczyna tracić swoje zdolności duchowe. Jeszcze do niedawna potrafił nadawać nazwy zwierzętom, teraz nie potrafi nazwać niczego wokół siebie.

Böhme w prezentacji własnych poglądów, używał zupełnie innego słownika niż wówczas stosowano. Wiele terminów w swojej mistyce czerpał z alchemii, a w formowaniu własnych stanowisk bywał niekonsekwentny. Doprowadziło to do niezrozumienia jego teorii przez większość ówczesnego świata naukowego. Jakob poruszał również kwestie związane z kosmologią, mariologią czy predestynacją, wypowiadając się w tych kwestiach precyzyjnie, mimo braku wykształcenia. Opierał swoje założenia na osobistym objawieniu i lekturze Pisma Świętego.

Polecamy e-book Michała Gadzińskiego – „Tudorowie. Od Henryka VIII do Elżbiety”

Jakob Böhme był pierwszym filozofem piszącym swoje dzieła w języku niemieckim, stąd przydomek Philosophus Teutonicus. Jest to o tyle nietypowe, że w Niemczech, mimo reformacji, językiem obowiązującym w nauce pozostawała łacina. Jego twórczość ceniło wielu władców, polityków, pisarzy, filozofów, teologów i mistyków późniejszych wieków, jak chociażby: car Aleksander I (1777-1825), Nikołaj Bierdiajew (1874-1948), Adam Mickiewicz (1798-1855), August Cieszkowski (1814-1894), Wincenty Lutosławski (1863-1954) a także Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831).

Portret Jakoba Böhme, Rijksmuseum, na licencji Creative Commons CC0 1.0 Universal Public Domain Dedication .

Liczne grono zwolenników, upamiętniło jego działalność w swoich dziełach i pismach. Dobrym przykładem jest Hegel, który poniekąd czuł się przedstawicielem Böhmego, zwłaszcza, że zasadnicza część jego założeń filozoficznych była oparta właśnie na rozważaniach szewca z Görlitz. Także dzisiaj twórczość niemieckiego filozofa/teologa jest przedmiotem zainteresowania różnych środowisk naukowych i publicystycznych.

Jakob Böhme zaliczany jest do grona teozofów. Jako teolog czerpał wiedzę z Bożego Objawienia, natomiast jako filozof postrzegał ślady Boga w świecie. Był przekonany, że rozum i wiara nie są rzeczywistością, które się ze sobą kłócą, ponieważ mają wspólne źródło w Bogu.

Twórczość Böhme wzbudziła jawny sprzeciw luterańskiego pastora kościoła św. Ap. Piotra i Pawła w Görlitz – Gregoriusa Richtera, który zarzucał mu herezje. Filozof w kolejnych latach był wielokrotnie atakowany przez duchownych luterańskich. Niechęć do jego twórczości była tak duża, że w 1613 roku został na niego nałożony zakaz dalszej aktywności publicystycznej. Trzymał się go do przełomu 1618/1619 roku, po czym wznowił swoją działalność naukową i publicystyczną.

Pomnik Jakoba Böhme w Zgorzelcu z przedstawieniem jego atrybutów: książką i butami, fot. Südstädter, na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported .

Do najważniejszych dzieł Jakoba Böhme należy zaliczyć: Aurora (Jutrzenka o poranku); O trzech zasadach istoty boskiej; Opis troistego życia człowieka; 40 pytań dotyczących duszy; Traktat o wcieleniu; Sześć punktów teozoficznych; Ministerium Ziemskie i Niebieskie; O dniach ostatnich; O znaczeniu rzeczy; O czterech żywiołach; O prawdziwej pokucie; O prawdziwym pokoju; O odroczeniu; O przeznaczeniu; Krótkie compendium o pokucie; Wielkie Misterium; O Testamencie Chrystusa; 177 pytań teozoficznych i 13 odpowiedzi; Streszczenie Wielkiego Misterium; Clavis; 62 listy teozoficzne; Okólniki Teozoficzne i wiele innych. W języku polskim wydano tylko kilka jego prac, np. Sześć punktów teozoficznych (Warszawa 2013) czy Ponowne narodziny (Warszawa 1993).

Kto o Jakobie Böhme pamięta dzisiaj?

Władze Zgorzelca od dłuższego czasu starały się przywrócić pamięć o Böhme oraz upamiętnić jego osobę. Pierwszym, widocznym znakiem było postawienie pomnika filozofa w 1898 roku. Następnie, w 1924 roku, wstawiono tablicę pamiątkową przy budynku, gdzie niegdyś mieścił się jego dom.

Do tradycji Zgorzelca po obu stronach granicy, należy parodniowe wydarzenie kulturalne o nazwie,,Jakub”. Jest to cykliczna impreza o charakterze polsko-niemieckim, odbywająca się na Przedmieściu Nyskim. Ponadto, w Zgorzelcu przy ul. Daszyńskiego nr 12, można odwiedzić niewielkie muzeum poświęcone osobie Jakoba Böhme. Także przy ul. Bohaterów Getta znajduje się pomnik upamiętniający niemieckiego mistyka (w skład pomnika wchodzą buty i książka jako jego atrybuty). Kolejny element upamiętniający sylwetkę Böhme to rzeźba, przedstawiająca wizje świata filozofa, które nawiązują do grobu Jakoba w Görlitz. Owa rzeźba znajduje się na środku ronda przy styku ul. Bohaterów Getta, Staszica, Warszawskiej i Daszyńskiego. Znaczny zbiór wczesnych druków, rękopisów oraz szeroki zakres opracowań dotyczący twórczości mistyka można odnaleźć w Górnołużyckiej Bibliotece Nauk w Görlitz.

Nagrobek Jakoba Böhme, fot. KyleB, na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported .

Dodatkowo warto wspomnieć, że osobie teologa poświecono dwa filmy: polski pt. Jakob Böhme – życie i twórczość w reżyserii Łukasza Chwałko (2016) oraz niemiecki pt. Morgenröte im Aufgang – Hommage à Jacob Böhme wyreżyserowany przez Maxa Hoppa, Jana Korthäuera i Klausa Weingartena (2015). Dom rodzinny Böhme oraz jego filozofia cieszą się dużym zainteresowaniem, szczególnie gości zagranicznych. Jego ideologia przyciągnęła nawet słynnego, hollywoodzkiego aktora, Nicolasa Cage, który 13 stycznia 2006 roku odwiedził Zgorzelec i Görlitz właśnie z powodu swojej fascynacji filozofem. W Görlitz powstał Międzynarodowy Instytut Jakub Böhme badający życie i twórczość filozofa.

Mimo upływającego czasu postać zgorzeleckiego szewca-teologa nadal cieszy się popularnością. Zdaniem pracowników zgorzeleckiego muzeum nie ma tygodnia, bez zwiedzającego, który nie starałby się dowiedzieć nieco więcej na temat Jakoba Böhme i jego rozważań. Chodź z zawodu był on szewcem, to w historii zapisał się głównie jako teolog, filozof i mistyk, a jego koncepcja Boga, człowieka i świata stała się podstawą nowych trendów w filozofii kolejnych wieków.

Bibliografia

• K. Bal, Z Heglowskiej historii filozofii: Jakub Böhme, Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej, t. 40, 1995, s. 60.
• W. Bena, Polskie Górne Łużyce, Zgorzelec 2003, s. 542-543.
• B. Ferdek, Aurora Jakuba Böhme w świetle czterech zasad reformacji, Poznańskie Studia Teologiczne, t. 32, 2018, s. 141-150.
• Ś. Florian, Jakub Boehme. Życiorys, [w:] www.gnosis.art.pl/e_gnosis/aurea_catena_gnosis/boehme/boehme_zyciorys.htm [dostęp: 2 września 2020 roku].
• J. Garewicz, Wprowadzenie w metafizykę Jakuba Böhme, Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej, t. 32, 1987, s. 26-28.
• Goerlitz - Zgorzelec Euromiasto Jakuba Boehmego [w:] www.boehmenalia.pl/index.htm#_Toc244 [dostęp: 2 września 2020 roku].
• Jakob Böhme. Filozof-szewc, którego pokochał cały świat, [w:] www.sudety.pro/jacob-bohme-zgorzelczanin-ktorego-pokochal-caly-swiat/ [dostęp: 2 września 2020 roku].
• Jakub z Czech, zwany Boehme (1575 – 1624) łużycki i czeski mistyk, kabalista i filozof ze Zgorzelca, uważany za pierwszego filozofa niemieckiego [w:] https://bialczynski.pl/wielcy-polacy/jakub-z-czech-zwany-boehme-1575-1624-luzycki-i-czeski-mistyk-kabalista-i-filozof-ze-zgorzelca-zwany-pierwszym-filozofem-niemieckim/ [dostęp: 6 września 2020 roku].
• F. Kwiatkowski, Problem wpływu teozofii Jakuba Böhmego na idealistyczny system Georga Wilhelma Friedricha Hegla, Studia Historii Filozofii, 3(7) 2016, s. 55-71.
• W. H. Lemper, Jakub Boehme - zgorzelecki mieszczanin [w:]  www.zinfo.pl/artykuly/668 [dostęp: 2 września 2020 roku].
• Nicolas Cage odwiedził Zgorzelec! [w:] www.film.interia.pl/wiadomosci/news-nicolas-cage-odwiedzil-zgorzelec,nId,1749969 [dostęp: 2 września 2020 roku].

redakcja: Jakub Jagodziński

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/