Jan bez Ziemi: legendarny tyran czy prawdziwy król?

Jan urodził się 24 grudnia 1166 r. w pałacu Beaumont w Oksfordzie jako najmłodszy syn króla Anglii, Henryka II i Eleonory Akwitańskiej. Henryk i Eleonora doczekali się pięciu synów i trzech córek: Williama, Henryka, Matyldy, Ryszarda, Godfryda, Eleonory, Joanny i Jana. 

Swoje najmłodsze lata Jan spędził pod opieką matki w jej rodzinnej Akwitanii oraz w opactwie Fontevraud, ulubionym miejscu odpoczynku królowej. Miejsce nie było przypadkowe. Jako piąty syn królewskiej pary Jan nie miał wielkich perspektyw na objęcie tronu. Eleonora przygotowywała więc Jana do kariery kościelnej. Później za edukację Jana odpowiedzialny został Ranulf de Glanvill, główny justycjariusz na dworze Henryka II. Podczas pobytu na dworze swojego starszego brata, Henryka, zwanego „Młodym Królem”, Jan uczył się polować i zapoznawał z tajnikami sztuki wojennej. Z dworskich rozrywek szczególnie upodobał sobie polowanie i hazard, a zwłaszcza grę Tryktrak.

Wielka sympatia dla słowa pisanego wyróżniała Jana na tle starszych braci. Potwierdza to fakt, że w każdą podróż brał ze sobą przenośną biblioteczkę. Jan wyrósł na fizycznie nieimponującego człowieka o wzroście 165 cm, dużym, beczkowatym torsie i ciemnorudych włosach. Podążając za słowami historyka Franka McLynna: „dla mu współczesnych wyglądając jak mieszkaniec Poitou”.

Kiedy Henryk II przystąpił do uporządkowywania spraw sukcesji tronu, szybko okazało się, że jego najmłodszy syn nie może liczyć na wiele. Pomimo przedwczesnej śmierci najstarszego z rodzeństwa, Williama, kolejka do najważniejszych ziem i tytułów pozostawała nadal długa. Następny w kolejce do tronu, Henryk Młody Król, został koronowany  przez swojego ojca już w 1170 r. Ponadto po śmierci Henryka II miał odziedziczyć Normandię i Andegawenię. Ryszardowi przypadłby wówczas tytuł hrabiego Poitou i władza nad całą Akwitanią. Gotfryd zaś miał zostać księciem Bretanii. Henryk II zdawał sobie sprawę, że w takim wypadku Jan nie może liczyć na odziedziczenie znacznych i ważnych ziem, co skwitował, nadając swojemu synowi żartobliwy przydomek: „Bez Ziemi”. Przydomek, który przylgnie do Jana już na zawsze. Sytuacja Jana miała jednak ulec gwałtownej zmianie.

Jan bez Ziemi: ulubieniec ojca

W 1173 r. bracia Jana, wspierani przez Eleonorę Akwitańską, wzniecili rebelię przeciwko swojemu ojcu. Henryk Młody Król nie zadowolił się tytułem królewskim, za którym nie szły żadne realne korzyści. Obawiał się również, że ewentualne ziemie i zamki zostaną Janowi przyznane jego kosztem. Młody Król sprzymierzył się z królem Francji, Ludwikiem VII. Eleonora namówiła Ryszarda i Gotfryda, by ci wsparli starszego brata w buncie przeciwko ojcu. Po 18 miesiącach Henryk II triumfował. Rebelia upadła, ale król potraktował swoich synów łaskawie i nie uwięził ich ani nie odebrał im wcześniej nadanych ziem. Tymczasem siedmioletni Jan spędził wojnę, podróżując u boku ojca. Rebelię z lat 1173–1174 uważa się powszechnie za punkt zwrotny w relacjach między Henrykiem II a Janem, który stał się wtedy jego ulubionym synem.

W następnych latach Jan zyskiwał nowe ziemie, które jego ojciec odbierał innym możnym królestwa. W 1175 r. Jan przejął dobra zmarłego hrabiego Kornwalii, a w 1177 r., w wieku zaledwie dziesięciu lat, zastąpił Williama FitzAldema na stanowisku Lorda Irlandii.  W 1183 r. Henryk Młody Król i Ryszard wszczęli między sobą wojnę, w wyniku której następca tronu zmarł na skutek dyzenterii. Teraz dziedzicem został Ryszard.

W 1185 r. Jan bez Ziemi pierwszy raz pojawił się w Irlandii, gdzie miał okazję wykazać się jako zarządca. Sytuacja na wyspie była jeszcze bardzo napięta i niespokojna. Jan obraził lokalnych irlandzkich władców, drwiąc z ich niemodnych, długich bród, zraził do siebie anglo-normandzkich osadników, odniósł kilka militarnych porażek, po czym wrócił do Anglii jeszcze w tym samym roku. W Irlandii pierwszy raz dała o sobie znać wyjątkowa zdolność Jana do zrażania do siebie ludzi.

Do kolejnego przełomu w życiu Jana doszło 19 sierpnia 1186 r. Starszy brat Jana, Godfryd książę Bretanii, odniósł poważne rany podczas turnieju w Paryżu, na skutek których zmarł. Tym samym Jan znalazł się na drugim (po Ryszardzie) miejscu w kolejce do tronu.

Śmierć Godfryda była iskrą, której potrzebował konflikt miedzy królem a Ryszardem do tego, by wybuchnąć z nową mocą. Ryszard sprzymierzył się z dwudziestodwuletnim królem Francji, Filipem II, któremu złożył hołd za Akwitanię i Normandię. Czyn Ryszarda doprowadził do ostatecznego rozłamu między ojcem a synem. Z początkiem 1189 r. Filip i Ryszard dokonywali wspólnych ataków na granice Imperium Plantagenetów. Pięćdziesięciosześcioletni Henryk zapadł na przewlekłą chorobę, która z dnia na dzień pozbawiała go sił i woli do kolejnych walk przeciwko synowi. W zamku Chinon, położonym nad Loarą, schorowany król przeglądał listę dotychczasowych sojuszników, którzy przeszli na stronę Ryszarda. Na czele listy znajdowało się imię Jana. Ulubieniec Henryka, który dotąd zawsze stał u boku ojca, teraz przeszedł na stronę starszego brata, kiedy tylko zorientował się, że Ryszard ma przewagę. Dla niemogącego już utrzymać się na własnych nogach monarchy był to śmiertelny cios. Władca  zmarł w cierpieniu i osamotnieniu 6 lipca 1189 r.

Jan bez Ziemi: ambitny i zdradziecki brat

 Ryszard został koronowany 3 września tego roku. Teraz, kiedy został królem i jego władza nie była niczym zagrożona, Ryszard mógł wyruszyć do Ziemi Świętej. Król nie zapomniał jednak o młodszym bracie, Janie, któremu nie ufał i widział w nim największe zagrożenie dla swojego panowania. By zaspokoić rządzę władzy Jana i kupić jego lojalność, Ryszard uczynił go hrabią Mortain, ożenił go z Izabellą z Gloucester oraz przyznał mu liczne ziemie. Ryszard zachował jednak kontrolę nad kluczowymi zamkami, by ograniczyć potencjał militarny i polityczny Jana. Nad spokojem w królestwie czuwać miała również Eleonora Akwitańska. Król Ryszard wyruszył do Burgundii, gdzie spotkał się z Filipem II, który również podjął krzyż. 4 lipca 1190 r. obaj królowie udali się do Ziemi Świętej.

Polecamy e-book Marcina Sałańskiego „Wyprawy krzyżowe. Zderzenie dwóch światów”:

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

Na wypadek swej śmierci w czasie krucjaty, król uczynił swojego czteroletniego bratanka, Artura z Bretanii, następcą i dziedzicem tronu Anglii. Dwudziestoczteroletni Jan zareagował gwałtownym sprzeciwem wobec woli swojego starszego brata. Wykorzystując znikomą popularność kanclerza Williama Longchampa, Jan przejął potężne zamki w Nottingham i Tickhill oraz wymusił na nim uznanie siebie prawowitym spadkobiercą Ryszarda. Pisarze Jana przystąpili do pracy, oczerniając kanclerza. Skutkiem tych działań było oskarżenie Longchampa o zdradę i pozbawienie go urzędu. Jan triumfował. Zwieńczeniem jego zwycięstwa było mianowanie go przez radę regencyjną najwyższym zwierzchnikiem królestwa.

Wieści o spisku młodszego brata szybko dotarły do króla. Wysłannik Ryszarda doniósł mu o spisku, jaki Jan knuł wraz Filipem II, który wrócił z krucjaty pod koniec 1191 r. Król dobrze wiedział do czego może doprowadzić takie przymierze. W październiku 1192 r. Ryszard wyruszył w podróż powrotną do Europy. W trakcie powrotu został zatrzymany i uwięziony przez Leopolda V Babenberga, księcia Austrii, również uczestnika krucjaty, który miał powody, by szczerze nienawidzić Ryszarda. Ten przekazał go cesarzowi, Henrykowi VI, który zażądał za więźnia olbrzymi okup.

Dla Jana była to bardzo korzystna sytuacja. Brat przygotował Ryszardowi to samo co ten wyrządził ich ojcu. W styczniu 1193 r. złożył Filipowi hołd z większości posiadłości Plantagenetów po czym próbował wzniecić bunt. Na nieszczęście dla Jana w królestwie dalej znajdowali się ludzie wierni Ryszardowi. Eleonora Akwitańska i Walter z Coutances robili wszystko by nie dopuścić do inwazji sił francuskich na Anglię. Po sześciu miesiącach ogromnego wysiłku udało się zebrać środki na okup za króla.

 Niepopularny Jan

Już samo postawienie stopy przez Ryszarda na angielskiej ziemi zakończyło rebelię Jana bez Ziemi. Kiedy młodszy brat stanął przed królem, rzucił się mu do stóp błagając o wybaczenie. William Marshall cytuje słowa Ryszarda, który powiedział do swego brata: „jesteś jedynie dzieckiem kierowanym przez złych doradców”.  Te gorzkie słowa wybaczenia były zapewne owocem starań Eleonory Akwitańskiej, która robiła wszystko by utrzymać swoich synów razem.

Król spędził następne pięć lat na nieustannych bojach z Filipem II, starając się odzyskać to, co zaprzepaścił Jan. Pod koniec marca 1199 r. Ryszard prowadził oblężenie małego zamku Châlus – Chabrol w Akwitanii, podczas którego został trafiony bełtem z kuszy w lewe ramię. Grot usunięto, ale wdarła się infekcja. Kilka dni później, 6 kwietnia 1199 r., na skutek gangreny Ryszard Lwie Serce zmarł w wieku 41 lat. Król nie pozostawił po sobie prawego dziedzica. Tym samym prawa do objęcia tronu przypadły jego bratankowi Arturowi z Bretanii i młodszemu bratu Janowi.

Jan miał opinię tchórza, wiarołomcy, osoby nieprzewidywalnej, lekkomyślnej i niezdecydowanej. Byli jednak ludzie, którzy woleli widzieć na tronie młodszego brata Ryszarda niż Artura z Bretanii. Wśród nich znajdowała się siedemdziesięciopięcioletnia Eleonora Akwitańska i William Marshall. Podjęli oni działania w celu zabezpieczenia pozycji Jana jako następcy. Działania zakończyły się sukcesem. Koronacja odbyła się 25 maja 1199 r. w Opactwie Westminsterskim. Położenie nowego króla było trudne. Filip przegrywał wojnę z Ryszardem, ale nie został pokonany. Teraz, niedoświadczony Jan miał przeciwko sobie króla w podobnym wieku, ale z niemal dwudziestoletnim doświadczeniem. Niezdecydowanie i ustępliwość Jana doprowadziły do podpisania w Le Goulet bardzo niekorzystnego dla Anglii traktatu pokojowego. Jan bez Ziemi stał się Janem Miękkie Słowo.

Upadek imperium

Pomimo porozumienia, wojna wybuchła na nowo jeszcze w tym samym roku. Jan zmierzał do poślubienia Izabeli Angoulême. Wybranka króla była jednak już zaręczona z Hugh IX de Lusignan. Ignorując ten stan rzeczy, Jan pojął Izabellę za żonę. Oburzony Hugh de Lusignan odwołał się do króla Filipa. Ten wezwał Jana przed sąd do Paryża. Angielski król odmówił. Dla Filipa odmowa oznaczała upragnione Casus belli. Pod zarzutem felonii, król skonfiskował wszystkie francuskie posiadłości Jana i przekazał je Arturowi z Bretanii.

Na początku kampanii angielski monarcha prowadził rozważną obronę kluczowych zamków. W bitwie pod Mirebeau Jan odniósł nie lada sukces, biorąc w niewolę Artura z Bretanii i jego najważniejszych stronników. Nie potrafił on jednak przekuć zwycięstwa militarnego w zwycięstwo polityczne. Monarcha lekceważył najważniejszych sprzymierzeńców i traktował szlachetnie urodzonych jeńców w sposób uwłaczający. Doprowadziło to do sytuacji, w której dotychczasowi sojusznicy Jana zaczęli się od niego odwracać i przechodzić na stronę Filipa. W 1203 r. Jan podjął śmiałą próbę przyjścia z odsieczą oblężonemu Château Gaillard. W tym celu przeprowadził skomplikowaną operację wymagającą współdziałania sił lądowych i wodnych. Plan był ambitny i pomysłowy, ale też zbyt skomplikowany, by mógł zakończyć się powodzeniem. Sama twierdza została zdobyta w marcu 1204 r. Miesiąc później, w wieku osiemdziesięciu dwóch lat, zmarła Eleonora Akwitańska. Śmierć matki była nie tylko osobistym ciosem dla Jana, ale też ogromną stratą dla rozpadającego się imperium. Wielu możnych trzymało się sojuszu z Janem ze względu na osobiste więzi z cieszącą się szacunkiem i popularnością księżną. Po śmierci Eleonory te więzi zostały zerwane, a sojusz z Plantagenetem stracił rację bytu. Król Jan wrócił do Anglii. W jego rękach pozostała jedynie Akwitania.

 Jan bez Ziemi: zarządca i administrator

Jan odziedziczył królestwo z rozwiniętym i wyrafinowanym aparatem administracyjnym.  Wysoki, niespotykany wcześniej w Europie łacińskiej, poziom fiskalizacji Anglia zawdzięczała reformom Henryka I i Henryka II. Podobnie jak poprzednicy, monarcha rządził królestwem podróżując z dworem po królestwie. To pozwalało zająć się zarówno problemami ogólnokrajowymi, jak i lokalnymi. Jan spędził w Anglii zdecydowanie więcej czasu niż jego poprzednicy. Dzięki temu jego rządy nabrały bardziej personalnego charakteru. Monarcha szczególnym zainteresowaniem darzył lokalne sądownictwo i administracje. Jan sprawił, że sądy królewskie zaczęły odgrywać większą rolę w sprawach prawa miejscowego. Wzrosła liczba, ale i poziom profesjonalizmu miejscowych urzędników. Reformy Jana cieszyły się popularnością wśród mieszkańców królestwa, którzy uzyskali pewniejszy system prawny. Zmianom sprzeciwiali się możni, ponieważ administracja królewska ograniczyła ich władzę i sądownictwo.

Polecamy e-book Antoniego Olbrychskiego – „Pojedynki, biesiady, modlitwy. Świat średniowiecznych rycerzy”:

Jan potwierdził swoje panowanie nad hrabstwami północnymi, które były przedmiotem sporu między Szkocją a Anglią. Monarcha utrzymywał przyjazne stosunki z królem Szkotów, Williamem Lwem. W 1209 r. pojawiły się pogłoski o sojuszu Williama z królem Francji. Jan najechał Szkocję i zmusił Wilhelma do podpisania Traktatu Norham, który skutecznie ograniczał jego władzę.

W Irlandii, Jan nie starał się załagodzić konfliktu między anglo-normańskimi osadnikami a Irlandczykami. Przeciwnie, król manipulował obiema grupami, by poszerzyć swoje bogactwo i władzę w kraju. W 1210 r. Jan wkroczył do Irlandii, by stłumić bunt anglo-normańskich możnowładców. Wyprawa zakończyła się pełnym sukcesem. Jan potwierdził swoją kontrolę nad wyspą i wymógł respektowanie angielskich praw i obyczajów.

 W 1211 r. wybuchło walijskie powstanie skierowane przeciwko lordom marchii. Odpowiedzią Jana była wyprawa, która zakończyła bunt. Jan poszerzył swoją władzę w Walii i pozyskał wdzięczność granicznych możnych.

Chęć odzyskania Normandii definiowała cele ekonomiczne i polityczne króla. Rezultatem była seria innowacyjnych, ale niepopularnych rozwiązań, które miały zaowocować zgromadzeniem środków na militarną kampanię. Jan bez Ziemi pragnął przeznaczyć pieniądze na rozbudowę armii, a także pozyskania nowych sojuszy. Szczególny nacisk położono na rozwój floty, która zabezpieczyłaby Anglię przed francuską inwazją i pozwalała chronić morskie szlaki handlowe do Bordeaux. Główną przeszkodą w realizacji ambitnych planów okazali się angielscy baronowie.

Król i możni mieli rozbieżne cele polityczne i ekonomiczne. Władcy zależało przede wszystkim na odzyskaniu Normandii. Ten cel wymagał ogromnych nakładów finansowych i ludzkich. Tymczasem lordowie z północy i wschodu nie mieli żadnego interesu w kontynuowaniu wojny. Ich posiadłości znajdowały się w Anglii. Ani utrata, ani odzyskanie Normandii nie wpływało na ich majątek i stan posiadania. Jednocześnie możni byli zobligowani do świadczeń finansowych i wojskowych na rzecz monarchy. Brak istotnych i trwałych sukcesów Jana bez Ziemi, tylko pogłębiał rozłam. Każda próba wszczęcia kampanii w celu odzyskania kontynentalnych posiadłości była natychmiastowo hamowana przez opozycję.

Król Francji chcąc przejąć inicjatywę, wysłał swojego pierworodnego syna Ludwika do Flandrii z zamiarem przygotowania inwazji na samą Anglię. Silna, angielska flota stanęła na wysokości zadania, niszcząc francuskie jednostki w 1213 r. pod Damme. Inwestycja Jana okazała się trafna.

Pierwsza Wojna Baronów

Rok później, królowi Janowi udało się wreszcie rozpocząć działania mające na celu odbicie Normandii z rąk króla Francji. Początkowe sukcesy Jana zostały zniweczone przez klęskę jego sojuszników pod Bouvines. Zwycięstwo Filipa ostatecznie położyło kres nadziejom króla na odzyskanie Normandii. Podpisano porozumienie, na mocy którego Jan bez Ziemi zobowiązał się zwrócić Filipowi zdobytą w trakcie kampanii Andegawenię i wypłacić odszkodowanie.

W 1215 r. baronowie z północy i wschodu Anglii, na czele z Robertem Fitzwalterem, zbuntowali się przeciwko królowi. Stosunki między możnowładztwem a Janem bez Ziemi były napięte od początku jego panowania. Autorytarne rządy i reformy prawne, ograniczające ich wpływy, drażniły baronów. Zbuntowani możni domagali się uchylenia nowych podatków i ograniczenia królewskiej władzy. Król podpisał artykuły spisane przez baronów. W zamian baronowie odnowili przysięgę wierności. Oficjalny dokument potwierdzający to porozumienie został sporządzony przez kancelarię królewską 15 lipca 1215 r. Wielka Karta Swobód (łac. Magna Carta Libertatum) wykraczała poza zwykłe skargi możnych i stanowiła szerszą propozycję reform politycznych.

Ani król, ani możni nie mieli zamiaru dotrzymać warunków pokoju. Jan zwrócił się o pomoc do papieża Innocentego III. Ten stanął po stronie władcy i ekskomunikował zbuntowanych baronów. Spór przerodził się w konflikt zbrojny, znany jako „Pierwsza Wojna Baronów”. Sukcesy rojalistów skłoniły baronów do zwrócenia się w kierunku syna króla Francji, Ludwika, któremu zaproponowali angielski tron. Pomimo ekskomuniki i braku poparcia ze strony ojca, Ludwik przyjął propozycję. Bezproblemowe lądowanie księcia w Anglii i liczne dezercje z obozu rojalistów przechyliły szalę zwycięstwa na stronę baronów. We wrześniu 1216 r. Jan rozpoczął energiczną kampanię, którą przerwała jego nagła śmierć. Król zmarł z powodu czerwonki w nocy z 18 na 19 października, pozostawiając królestwo w środku wojny domowej swojemu dziewięcioletniemu synowi, Henrykowi.

Współczesna historiografia jest wyraźne podzielona w kwestii oceny rządów króla Jana i jego osoby. Pełną emocji i różnicy zdań dyskusję na temat Jana bez Ziemi, trafnie podsumowuje Charles W. Hollister: „Dramatyczna ambiwalencja jego osobowości, namiętności, które wzbudzał wśród swoich współczesnych, sam ogrom  jego niepowodzeń, uczyniły go obiektem niekończącej się fascynacji historyków i biografów”.

Polecamy e-booka Michała Gadzińskiego pt. „Perły imperium brytyjskiego”:

Bibliografia

• Barlow Frank, The Feudal Kingdom of England 1042–1216, wyd. Pearson Education, Harlow 1999.
• Bradbury Jim, Philip Augustus, King of France 1180–1223, wyd. Longman, London 1998.
• Flori Jean, Richard the Lionheart: Knight and King, wyd. Edinburgh University Press, Edinburgh 1999.
• Hollister, C. Warren, King John and the Historians, Journal of British Studies, wyd. Cambridge University Press, Cambridge 1961.
• Huscroft Richard, Ruling England 1042–1217, wyd. Pearson Education, Harlow 2005.
• Lyon D. Bryce, A Constitutional and Legal History of Medieval England, wyd. Norton, New York 1980.
• McAuliffe Mary, Clash of Crowns, William the Conqueror, Richard Lionheart, and Eleanor of Aquitaine – A Story of Bloodshed, Betrayal, and Revenge, wyd. Rowman & Littlefield Publishers, Lanham 2012.
• McLynn Frank, Lionheart and Lackland: King Richard, King John and the Wars of Conquest, wyd. Vintage Books, London 2007.
• Saccio Peter, John The Legitimacy of the King; The Angevin Empire, [w]: Shakespeare's English Kings: History, Chronicle, and Drama, wyd. Oxford University Press, Oxford 2000.
• Turner V. Ralph, King John: England's Evil King?, wyd. The History Press, Cheltenham, 2009.
• Turner V. Ralph, Heiser R. Richard, The Reign of Richard Lionheart, Ruler of the Angevin empire, 1189–1199, wyd. ‎Addison Wesley, London 2000.
• Vincent Nicholas, Isabella of Angoulême: John's Jezebel, [w:] King John: New Interpretations, red. S. Church, wyd. Boydell Press, Woodbridge 2007.
• Warren W. Lewis, King John, wyd. Methuen, London 1991.
• Warren W. Lewis, Henry II, wyd. University of California Press, New Haven 2000.

Redakcja: Natalia Stawarz