Jerzy III Hanowerski: król, który utracił amerykańskie kolonie

Przyszły król Jerzy III Hanowerski urodził się 4 czerwca w 1738 roku, w Norfolk House na St James's Square w Londynie. Był drugim dzieckiem, a pierwszym synem następcy tronu – Fryderyka, księcia Walii i Augusty z Saksonii-Gothy. Mimo że urodził się dwa miesiące przed planowanym rozwiązaniem, Jerzy wyrósł na zdrowego chłopca. Wraz z młodszym bratem, Edwardem był kształcony w domu przez prywatnych nauczycieli. Edukacja synów księcia Walii obejmowała m.in. naukę języków: angielskiego, niemieckiego, łacińskiego, nauki ścisłe, ekonomię, historię, religię, prawo, a nawet rolnictwo. Nie lekceważono rozwoju fizycznego chłopców, ucząc ich tańca, szermierki oraz jazdy konnej.

W 1751 roku zmarł książę Walii, a Jerzy stał się następcą swojego dziadka Jerzego II. Po jego śmierci, 22 października 1760 roku, 22 letni Jerzy wstąpił na tron. W życiu młodego Jerzego III Hanowerskiego aktywną rolę odgrywała jego matka Augusta. To właśnie ona wytypowała dla syna kandydatkę na żonę. Wybór padł na niemiecką księżniczkę, Zofię Charlottę z Meklemburgii-Strelitz, do której wdowa po księciu Walii wysłała oficera brygady szkockiej, Davida Graeme'a z propozycją małżeństwa. Oferta spotkała się z pozytywnym odzewem i 8 września 1761 roku Zofia przybyła do Londynu. Tego samego dnia, wieczorem w kaplicy królewskiej odbyła się ceremonia zaślubin, a dwa tygodnie później, uroczysta koronacja pary.

Jerzy III Hanowerski: początki panowania, wojna siedmioletnia i kolonie amerykańskie

Młodemu królowi zależało, aby być postrzeganym jako władca, który na pierwszym miejscu stawia Wielką Brytanię nie zaś niemieckie księstwo Hanoweru. Faktycznie, Jerzy III Hanowerski był pierwszym królem z panującej dynastii, który urodził się w Anglii i którego pierwszym językiem był angielski. Monarcha nie zawahał się tego podkreślić w swoim przemówieniu do parlamentu: „Urodzony i wykształcony w tym kraju, chlubię się w imieniu Wielkiej Brytanii” (cyt. za: Brooke J., King George III, 1972.)

Jerzy objął tron w samym środku tzw. wojny siedmioletniej (1756-1763) – konfliktu zbrojnego, w który zaangażowana była większość europejskich mocarstw, a który rozgrywał się zarówno w Europie, jak i w koloniach w obu Amerykach, Azji i w regionie Pacyfiku. Warunki kończącego wojnę pokoju paryskiego okazały się dla Wielkiej Brytanii bardzo korzystne. Kolonialne posiadłości Albionu w Ameryce Północnej powiększyły się o Florydę zachodnią, Kanadę, a także wszystkie ziemie między górami Allegheny a rzeką Missisipi z wyjątkiem Nowego Orleanu.

Nowe rozległe terytoria kolonialne wymagały reorganizacji. 7 października 1763 roku król Jerzy III Hanowerski wydał proklamację, która zabraniała kolonistom osadnictwa na zachód od linii biegnącej wzdłuż Appalachów, gdzie utworzono rezerwat rdzennych mieszkańców Ameryki. Jak napisano w jednym z ustępów:

I mając na uwadze, że sprawiedliwe i rozsądne oraz niezbędne dla naszego interesu i bezpieczeństwa naszych kolonii jest, aby kilka narodów lub plemion Indian, z którymi jesteśmy związani i którzy żyją pod naszą ochroną, nie było molestowanych ani niepokojonych […] (Jerzy III, The Royal Proclamation...)

Celem proklamacji nie było całkowite zahamowanie osadnictwa, ale przekierowanie go z zachodu na północ i południe, a także ochrona handlu futrami z ludnością rdzenną. Bezpośrednią przyczyną uchwalenia proklamacji była tzw. wojna Pontiaka – zbrojne powstanie skonfederowanych plemion indiańskich z regionu Wielkich Jezior, niezadowolonych z brytyjskich rządów. Proklamacja nie ingerowała w interesy osiadłych już kolonistów, ale spotkała się z głośnym sprzeciwem ze strony mniejszości, która wbrew prawu kontynuowała proces osadnictwa na zachód, doprowadzając do nieustającego konfliktu z autochtonami.

Kolejnym działaniem króla Jerzego III Hanowerskiego, które zaostrzyło antagonizmy między mieszkańcami trzynastu kolonii a metropolią, okazało się wprowadzenie nowej ustawy o cukrze, którą uchwalono 5 kwietnia 1764 roku, a przede wszystkim ustawy stemplowej uchwalonej przez parlament 22 marca 1765 roku. Nakładała ona na kolonistów bezpośredni podatek. Ustawy były próbami poradzenia sobie z ogromnym długiem publicznym, który w latach 1755-1764 podwoił swoją wartość. Mimo zakończenia wojny, wydatki związane z wojskiem pozostawały wysokie ze względu na decyzję rządu premiera Johna Stuarta, o utrzymaniu w Ameryce kontyngentu 10 000 żołnierzy. Gabinet nowego premiera, George’a Grenville’a, szukając źródeł finansowania armii, zdecydował się obciążyć nim mieszkańców Ameryki, gdyż próba nałożenia nowego podatku na mieszkańców Wielkiej Brytanii przez poprzedni rząd, zakończyła się wybuchem gwałtownych protestów.

Dla mieszkańców trzynastu kolonii uważających się wciąż za pełnoprawnych Brytyjczyków i członków brytyjskiego społeczeństwa, najdotkliwszym ciosem nie był wcale fiskalny ciężar podatku, ale jego wymiar polityczny. Kwestią sporną było to, czy Londyn mógł nałożyć podatek na kolonistów, którzy nie mieli swojej reprezentacji w brytyjskim parlamencie. W kontekście polemiki wokół kwestii opodatkowania i reprezentacji w parlamencie, narodziło się hasło „żadnego opodatkowania bez reprezentacji”, które pojawiło się w 1768 roku w nagłówku w lutowego wydania czasopisma The London Magazine.

Rola jaką Jerzy III Hanowerski odegrał w czasie wydarzeń poprzedzających rewolucję amerykańską, jest powszechnie wyolbrzymiana. Należy pamiętać, że Wielka Brytania była wówczas monarchią konstytucyjną, a prerogatywy króla zależne były od jego współpracy z rządem i parlamentem. Król popadł w konflikt z gabinetem premiera Grenville’a, który zmierzał do ograniczenia królewskiej inicjatywy w parlamencie. Monarcha zaczął wówczas współpracę z Charlesem Watson-Wentworthem, lordem Rockingham w celu utworzenia nowego rządu i usunięcia Grenville’a. Nowy premier, wspierany przez króla, doprowadził 18 marca 1766 roku do uchylania ustawy stemplowej. Popularność Jerzego III Hanowerskiego wśród Brytyjczyków zamieszkujących kolonie była tak duża, że w Nowym Jorku postawiono mu pomnik.

Polecamy e-booka Michała Gadzińskiego pt. „Perły imperium brytyjskiego”:

Jerzy III Hanowerski był bardzo pobożnym anglikaninem, żyjącym według surowych reguł moralnych wpojonych mu przez matkę. Pobożności i moralności króla nie podzielali jego bracia. W 1770 roku młodszy brat, Henryk, książę Cumberland i Strathearn, został przyłapany z kochanką, a rok później ożenił się młodą wdową, Anną Horton, którą Jerzy III uznał za zbyt nisko urodzoną i nieodpowiednią wybrankę dla członka rodziny królewskiej.

Postępowanie Henryka skłoniło Jerzego III Hanowerskiego do próby przeforsowania w parlamencie nowego prawa, według którego zawarcie małżeństwa przez członka rodziny królewskiej, wymagałoby zgody monarchy. Mimo licznych głosów sprzeciwu tzw. ustawa o małżeństwach królewskich weszła w życie w 1772 roku. Król Jerzy III umocnił się w słuszności swojej decyzji kiedy inny brat króla, książę Wilhelm Henryk pięć miesięcy po uchwaleniu ustawy ujawnił, że w 1766 roku potajemnie ożenił się Marią, hrabiną Waldegrave, nieślubną córką Edwarda Walpole’a. Ustawa o małżeństwach obowiązywała do 2011 roku, po czym zastąpiła ją umowa z Perth, która weszła w życie 26 marca 2015 roku. Według umowy, zgodę na małżeństwo potrzebuje tylko sześć pierwszych osób w linii sukcesji.

„Ameryka jest utracona!” – Jerzy III wobec rewolucji amerykańskiej

Narastający antagonizm na tle politycznym, społecznym i ideologicznym pomiędzy Wielką Brytanią a trzynastoma koloniami, przerodził się w konflikt zbrojny, który przeszedł do historii jako wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Pierwsze walki miały miejsce 19 kwietnia 1775 roku pod Lexington i Concord.

Po wybuchu otwartej wojny widoczne jest wyraźne zaostrzenie stosunku Jerzego III Hanowerskiego do sprawy kolonii. Król uznał kolonistów za zdrajców, ignorując petycję wysłaną do niego przez II Kongres Kontynentalny, który prosił w niej króla o interwencję w parlamencie. Premierem od 1770 roku był Frederick North, który nie nadawał się do rządów w czasie wojny, czego z resztą sam był świadom, prosząc niejednokrotnie króla o zgodę na rezygnację z urzędu. Jerzy III stanowczo odmawiał, pozostawiając Northa na stanowisku do końca konfliktu. Król domagał się zdecydowanego działania. W 1779 roku opowiedział się za wysłaniem floty i armii do Indii Zachodnich. Na nieszczęście Jerzego III, członkowie gabinetu Northa: John Montagu, Pierwszy Lord Admiralicji i George Germain, Sekretarz Stanu ds. Kolonii, nie dorównywali królowi werwą i chęcią działania.

Starsza historiografia, zarówno amerykańska jak i brytyjska ma tendencję do oskarżania króla o podtrzymywanie wojny za wszelką cenę. Rzeczywiście, Jerzy III Hanowerski zachęcał parlament i rząd do militarnego wysiłku i utrzymywał wiarę w zwycięstwo. Jednakże, można spodziewać się, że każdy inny władca na jego miejscu, nie poddałby tak dużego terytorium zamorskiego bez walki. Oceniając postawę króla w czasie wojny, należy pamiętać o jego stosunku do kolonistów w latach poprzedzających konflikt. Działania i oczekiwania Jerzego III koncentrowały się wokół pokojowego rozstrzygnięcia sporu oraz działań politycznych. Król wspierał działania parlamentu i ministrów, spełniając obowiązek monarchy konstytucyjnego, nie zaś absolutnego.

Po kapitulacji Lorda Cornwallisa podczas oblężenia Yorktown i przy słabnącym poparciu parlamentu dla rządu Northa, Jerzy III pogodził się z faktem, że kolonie to sprawa przegrana, przyznając: „Ameryka jest stracona!” (cyt. za Bullion John L., George III on Empire, 1994).

Król Jerzy III: parlamentarne zwycięstwo i osobista porażka 

W 1783 roku na czele nowego rządu stanęła koalicja Fredericka Northa i Charlesa Jamesa Foxa, charyzmatycznego i elokwentnego mówcy, orędownika amerykańskiej niepodległości i zagorzałego przeciwnika Jerzego III. W oczach króla, Fox jawił się jako pozbawiony zasad moralnych awanturnik. Wkrótce rząd przedstawił projekt ustawy mającej wzmocnić kontrolę polityczną nad Indiami. Według aktu, prerogatywy polityczne mieli przejąć od Kompanii Wschodnioindyjskiej parlamentarni komisarze. Jerzy III zgadzał się z potrzebą wzmocnienia kontroli nad Indiami, ale słusznie obawiał się, że powołani funkcjonariusze będą politycznymi sympatykami Foxa. By zatrzymać projekt, król zdecydował się postawić wszystko na swój autorytet, grożąc Izbie Lordów, że każdy kto zagłosuje za ustawą, stanie się jego wrogiem. Nieprzejednana postawa Jerzego III wywołała pożądany efekt. Gabinet Notha-Foxa stracił poparcie, a wkrótce potem mandat. Nowym premierem został William Pitt Młodszy.

Rozwiązanie wrogiej królowi koalicji i powołanie Williama Pitta na rząd pokazało, że Jerzy III Hanowerski dysponuje dostatecznym autorytetem, by w wyborze rządu nie kierować się wyłącznie parlamentarną większością. Postawa króla spotkała się z krytyką parlamentu, ale duet króla Jerzego i premiera Pitta okazał się bardzo efektywny i popularny.

Polecamy e-book Michała Gadzińskiego – „Tudorowie. Od Henryka VIII do Elżbiety”

Swoją pobożnością i wiernością żonie, król zaskarbił sobie sympatię i podziw poddanych. Jerzy i Zofia Charlotta mieli aż piętnaścioro dzieci – sześć córek i dziewięciu synów. W przeciwieństwie do swojego dziadka, Jerzego II, który nie okazywał zainteresowania swoimi dziećmi, Jerzy III przykładał się do wychowania potomków, wpajając im pobożność i konkretne zasady moralne. Ku rozczarowaniu ojca, jego najstarsi synowie nie podzielali takiego trybu życia. Najstarszy – Jerzy lubował się w ekstrawagancji i różnych formach wypoczynku. Następca tronu miał złą relację ze swoją żoną Karoliną z Brunszwiku i słynął z rozpustnego stylu życia oraz skandali, stając się pogardzanym przez opinię publiczną przeciwieństwem ojca. Z kolei trzeci syn królewskiej pary, William w 1790 roku rozpoczął długoletni romans z aktorką Dorotheą Jordan, z którą miał 10 nieślubnych dzieci.

Król Jerzy III Hanowerski zdawał się być szczególnie przywiązany do dwóch najmłodszych synów: urodzonego 23 lutego 1779 roku Oktawiusza oraz Alfreda, który przyszedł na świat 22 września 1780 roku. Obaj synowie zmarli bardzo młodo, starszy w wieku czterech lat, a młodszy nie ukończywszy dwóch, pozostawiając rodziców w rozpaczy.

Widmo szaleństwa: choroba króla Jerzego III

W 1765 roku król Jerzy III na moment zniknął ze sceny politycznej, ze względu na zły stan zdrowia. Prawdopodobnie wtedy pierwszy raz objawy dała choroba, która w dużej mierze zdefiniowała panowanie monarchy. Król zaczął cierpieć z powodu choroby psychicznej, wobec której ówczesna medycyna była bezradna. Przez następne lata rządy Jerzego III przebiegały bez zakłóceń, ale w okresie 1788-1789 miał miejsce dłuższy i cięższy epizod choroby, której objawy charakteryzowały się atakami ostrej manii. Król prowadził wielogodzinne monologi, i przemawiał do nieistniejących lub zmarłych ludzi. W czasie halucynacji rozmawiał ze swoimi zmarłymi synami Alfredem i Oktawiuszem. Dwa lata później, doszło kolejnego poważnego ataku.

Współczesne próby diagnozy Jerzego III Hanowerskiego nie są jednoznaczne. W latach 60. XX wieku, brytyjscy psychiatrzy Ida Macalpine i jej syn Richard A. Hunter zdiagnozowali u króla porfirę, czyli zaburzenia pracy wątroby wpływające na działanie układu nerwowego. Nowsze prace zarzucają jednak badaczom wysoką selektywność dowodów na korzyść tezy. Timothy Peters, który opublikował swoje badania w 2011 roku, wykazał, że Jerzy III cierpiał na chorobę afektywną dwubiegunową. W 2017 roku, po analizie listów autorstwa króla, Peter Garrard i Vassiliki Rentoumi potwierdzili jego diagnozę.

Mimo zaostrzających się ataków manii, Jerzy III Hanowerski był w stanie dalej pełnić swoje obowiązki. W 1800 roku parlamenty Irlandii i Wielkiej Brytanii uchwaliły Akty Unii, na mocy których 1 stycznia 1801 roku połączone unią personalną Królestwo Wielkiej Brytanii i Królestwo Irlandii przekształciło się w Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii. Wciąż pełniący urząd premiera William Pitt Młodszy pragnął pojednać złączone unią narody, czyniąc pewne ustępstwa prawne wobec katolickiej ludności Irlandii. Król Jerzy III kategorycznie się nie zgodził, twierdząc, że złamałby przysięgę koronacyjną, zgodnie z którą obiecał chronić protestantyzm. Sprzeciw Jerzego III wobec reformy religijnej poparła brytyjska opinia publiczna. Pitt zagroził rezygnacją i 14 marca 1801 roku został zastąpiony przez Henry’ego Addigntona, powrócił jednak na stanowisko premiera trzy lata później.

W latach 1803-1805 nad Wielką Brytanią wisiało widmo inwazji ze strony napoleońskiej Francji. Jerzy III potrafił przekuć wszechobecne uczucie zagrożenia w masowy ruch ochotniczy na rzecz obrony wyspy. Szczególną popularnością cieszyły się przeglądy ochotników, dokonywane przez króla, które gromadziły wielusettysięczną publiczność. Strach zmienił się w entuzjazm. Jerzy III, w liście napisanym do Richarda Hurda, biskupa Worcester oznajmił, że:

Jesteśmy tutaj codziennie w oczekiwaniu, że Bonaparte podejmie próbę grożącej nam inwazji… Jeśli jego wojska dokonają desantu, z pewnością stanę na czele moich i innych poddanych, aby ich odeprzeć (cyt. za: Wheeler H. F. B., Broadley A. M, Napoleon and the Invasion of England, 1904).

Groźba inwazji zaniknęła 21 października 1805 roku, wraz z brytyjskim zwycięstwem w morskiej bitwie pod Trafalgarem. Ostatnia, bardziej znacząca aktywność polityczna króla miała miejsce w 1807 roku. Jerzy III sprzeciwił się wówczas planom parlamentu, zakładającym umożliwienie katolikom służby w armii brytyjskiej we wszystkich stopniach. Pobożnemu monarsze udało się wymóc na ministrach zaniechanie koncepcji, ale nie zdołał ich przekonać do niepodejmowania takiej inicjatywy w przyszłości.

W 1810 roku miał miejsce nawrót choroby psychicznej króla. Przypuszcza się, że wpływ na to mogła mieć silna trauma wywołana śmiercią 27–letniej księżniczki Amelii, ostatniego dziecka królewskiej pary. Monarcha cierpiał wówczas także na zaawansowaną zaćmę i reumatyzm. Wobec pogarszającego się stanu zdrowia Jerzy III zgodził się na rządy regencyjne, które objął jego najstarszy syn. Po roku 1811 król stał się całkiem niepoczytalny, a jego ogólny stan zdrowia stale się pogarszał. Wkrótce monarcha całkowicie oślepł i stopniowo tracił słuch, a spadek zdolności poznawczych nie pozwolił mu zrozumieć, że 17 listopada 1818 roku zmarła jego żona, Zofia Charlotta. Król Jerzy III Hanowerski zmarł w wieku 81 lat, wieczorem 29 stycznia 1820 roku w wyniku zapalenia płuc. Pogrzeb odbył się 16 lutego w kaplicy św. Jerzego w Windsorze.

Nowym królem został książę regent, który panował jako Jerzy IV do 1830 roku Po jego bezpotomnej śmierci władzę objął trzeci syn Jerzego III, Wilhelm IV, jednak i on nie pozostawił po sobie prawowitego potomstwa. Po jego śmierci w 1837 roku, korona przypadła Wiktorii, córce księcia Edwarda, czwartego syna Jerzego III.

Chcesz zawsze wiedzieć: co, gdzie, kiedy, jak i dlaczego w historii? Polecamy nasz newsletter – raz w tygodniu otrzymasz na swoją skrzynkę mailową podsumowanie artykułów, newsów i materiałów o książkach historycznych. Zapisz się za darmo!

Bibliografia:

Źródła:

Jerzy III, The Royal Proclamation, 7 October 1763, University of Ottawa, [https://www.uottawa.ca/clmc/royal-proclamation-1763, dostęp: 28.06.2023].

Literatura:

Black Jeremy, George III: America's Last King, wyd. Yale University Press, New Haven 2006.

Brooke John, King George III, wyd. Constable, London 1972.

Bullion John L., George III on Empire, 1783, „The William and Mary Quarterly”, t. 51, nr. 2, 1994.

Cannon John, George III (1738–1820), [w:] Oxford Dictionary of National Biography, [https://www.oxforddnb.com/display/10.1093/ref:odnb/9780198614128.001.0001/odnb-9780198614128-e-10540, dostęp: 28.06.2023].

Garrard Peter, Rentoumi Vassiliki, The acute mania of King George III: A computational linguistic analysis, „PLOS One”, [https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0171626, dostęp: 28.06.2023].

Hibbert Christopher, George III: A Personal History, wyd. Penguin Books, London 1999.

Macalpine Ida, Hunter Richard, The 'insanity' of King George III: a classic case of porphyria, „British Medical Journal”, t. I, 1966, s. 65–71.

Pares Richard, King George III and the Politicians, „Transactions of the Royal Historical Society”, t. I, 1951, s. 127-151.

Peters Timothy, King George III, bipolar disorder, porphyria and lessons for historians, „Clinical Medicine”, t. XI, 2011, s. 261–264.

Wheeler Harold F. B., Broadley Alexander M., Napoleon and the Invasion of England, t. I, wyd. John Lane The Bodley Head, London 1908.

redakcja: Jakub Jagodziński