Katedra Santa Maria del Fiore we Florencji: historia, architektura, wystrój wnętrz

Kościół katedralny pod wezwaniem Santa Maria del Fiore (Matki Bożej Kwietnej) ma dla mieszkańców Florencji szczególne znaczenie. Pod obecną gotycko-renesansową bryłą, której fasada (od strony placu katedralnego) została ukończona dopiero w XIX wieku, znajdują się pozostałości pierwszej chrześcijańskiej katedry dedykowanej św. Reparacie. Zgodnie z legendarnym przekazem, kościół miał zostać wzniesiony jako wotum w podzięce za zwycięstwo oddziału Rzymian w bitwie w okolicach Fiesole 23 sierpnia 406 roku. Wojska dowodzone przez Augusta Honoriusza Flawiusza pokonały wówczas Ostrogotów i zabiły ich króla, Radagajsa.

Odsłonięta przez archeologów mozaika w pozostałościach katedry św. Reparaty (fot. Sailko , na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

Historia

Trzynawowa budowla (kolejne części oddzielone rzędami kolumn), zakończona od strony głównej nawy absydą, powstała na pozostałościach wcześniejszego rzymskiego miejsca kultu. Pierwsza florencka katedra przetrwała niespełna dwa stulecia. W VI wieku szczególnie niebezpieczne okazały się wojny prowadzone pomiędzy Bizancjum a Gotami, które rozpoczęły się od wyprawy zbrojnej na półwysep apeniński pod wodzą Belizariusza i Narsesa, podjętej w 535 roku z inicjatywy Justyniana I Wielkiego i kontynuowanej, aż do 548 roku. W 541 roku dzięki przewadze militarnej Goci zdobyli na kilka lat kontrolę nad Florencją i zniszczyli budowle sakralne kojarzone jednoznacznie z chrześcijaństwem. Odbudowa nastąpiła dopiero w okresie dominacji Karolingów (Karola Wielkiego i jego następców) między VII a IX wiekiem. Decydując się na zachowanie w zasadniczym zrębie pierwotnego planu świątyni, dostawiono do absydy jeszcze dwie kaplice boczne, podwyższono prezbiterium, w jego podziemiach zaś zaplanowano krypty. Na zewnątrz wybudowano (na wysokości obydwu absyd) dwie równoległe dzwonnice. Godnym uwagi jest również fakt, iż mimo rozpoczęcia pod koniec XIII wieku prac budowlanych nad nową katedrą, dotychczasowy budynek jeszcze przez wiele lat (aż do 1375 roku) służył wiernym.

Datą szczególną w historii duomo znanego w obecnym kształcie i formie jest 1294 rok. Wtedy właśnie władze miasta (Signoria) zatwierdziły projekt przyszłej katedry, zaakceptowany wcześniej przez miejski cech sztuk. Jego autorem i głównym wykonawcą był Arnolfo di Cambio, którego należy uznać również za twórcę pozostałych znaczących budowli świeckich i sakralnych realizowanych w tym samym okresie w mieście nad Arno (kościoła Santa Croce i [Palazzo Vecchio]). Pierwszy kamień pod fundamenty został poświęcony 9 września 1296 roku przez legata papieskiego kardynała Valeriana. Intensywne pracę nad duomo trwały aż do śmierci architekta w 1300 lub 1310 roku. Następstwem jego śmierci było spowolnienie prac na okres około dwudziestu lat.

Katedra we Florencji górująca nad miastem (fot. MarcusObal , na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

W 1331 roku odpowiedzialność za budowę przejął jeden z najbogatszych w mieście cechów – sukienników. W 1334 roku zdecydowano się powierzyć nadzór nad przedsięwzięciem Giottowi di Bondone. Największym osiągnięciem utlenowanego włoskiego artysty, znanego dotychczas jako twórca znakomitych fresków w kaplicy Scrovegnich w Padwie oraz bazylice św. Franciszka w Asyżu, stała się budowa dzwonnicy, przedłużająca się aż do jego śmierci w 1337 roku i ostatecznie niezakończona. Nowy architekt pozostał również wykonawcą pierwotnej koncepcji forsowanej przez Arnolfa di Cambio. Po śmierci Giotta obowiązki nadzorcy przejął Andrea Pisano. W 1348 roku poważną przeszkodą w budowie okazała się epidemia „czarnej śmierci” (dżumy) powodująca śmierć milionów mieszkańców Europy i gwałtowne wyludnienie kontynentu.

Do dalszych prac przystąpiono dopiero w jedenaście lat później, tj. w 1349 roku, pod kierunkiem Francesca Talentiego. Udało mu się ukończyć ostatnie kondygnacje i wystrój dzwonnicy oraz znacząco zmodyfikować projekt absyd i kaplic bocznych. Ich nowy wygląd niewiele odbiegał od pierwotnych założeń, dostosowanych do ograniczonej wcześniejszą zabudową miejską działki, miały być jednak znacznie bardziej monumentalne i obszerniejsze, ułatwiając zarazem celebrację kultu. Tym samym nastąpiło również przesunięcie dotychczasowego prezbiterium.

Przestrzeń wokół katedry jest dość ograniczona (fot. Marek Baran)

Następcą architekta jeszcze za jego życia, w 1360 roku, został Giovanni di Lapo Ghini, który dokonał dalszych modyfikacji, m.in. dzieląc nawę główną na cztery przęsła. Kolejni architekci: Alberto Arnoldi, Giovanni d’Ambrogio, Neri di Fioravante i Andrea Orcagna byli jedynie kontynuatorami dzieła poprzedników. Do 1418 roku ukończono nawy i odtąd brakowało jedynie fasady oraz kopuły.

Dziękujemy, że z nami jesteś! Chcesz, aby Histmag rozwijał się, wyglądał lepiej i dostarczał więcej ciekawych treści? Możesz nam w tym pomóc! Kliknij tu i dowiedz się, jak to zrobić!

Katedra Santa Maria del Fiore we Florencji widziana z jej dzwonnicy (fot. Fitamant, na licencji Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 Unported)

Najbardziej skomplikowana i pracochłonna miała okazać się właśnie budowa kopuły, która jak na ówczesne czasy była przedsięwzięciem wyjątkowym ze względu na rozmiar a także nastręczające wielu trudności usytuowanie na wysokości prezbiterium. Konkurs na dominantę architektoniczną dachu florenckiego duomo ogłosił 18 sierpnia 1418 roku wspominany już cech sukienników. Szczególna rywalizacja miała miejsce między dwoma utalentowanymi złotnikami Lorenzem Gibertim oraz Filippem Brunelleschim, wspieranym i finansowanym przez Cosima Mediciego. Ostatecznie w 1420 roku do prac przystąpił Brunelleschi. Mistrz wzorował się podczas pracy na zwieńczeniu rzymskiego Panteonu, istniejącego w obecnej formie od 125 roku n.e.

Kopuła została ukończona po szesnastu latach mniej lub bardziej udanych eksperymentów, dopiero jednak w latach 1445–1461 jej szczyt ozdobiono latarnią zakończoną złotą kulą. Godne uwagi jest zwłaszcza wprowadzenie innowacyjnej techniki układania w jodełkę cegieł wykonanych z lekkich materiałów oraz umieszczenie w najbardziej newralgicznych miejscach tzw. poziomych ołowianych obręczy, które zapewniały trwałość i stabilność niezwykle ciężkiej konstrukcji umiejscowionej nad właściwą budowlą.

Oddanie do użytku kopuły zbiegło się z konsekracją samej świątyni. Uroczystego aktu dokonał 25 marca 1436 roku papież Eugeniusz VI. Ostatni etap budowy katedry został zainaugurowany jednak dopiero w 1871 roku, sfinalizowany zaś w 1887 roku. Emilio de Fabris, działający na polecenie władz miasta, zakończył wówczas trwające kilka lat prace nad fasadą zewnętrzną katedry, wyłożoną marmurem wydobytym w miejscowościach: Carrary, Prato i Maremmy.

Architektura

Plan katedry Santa Maria del Fiore we Florencji (rys. Hiro-o, na licencji Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 Unported)

Katedra została wzniesiona na planie krzyża greckiego, którego najważniejszą część stanowi ośmiokątne prezbiterium zamiast tradycyjnego transeptu. Wokół znajdują się dodatkowo trzy absydy, każda podzielona jeszcze na pięć mniejszych wnęk (mniejszych absyd). Właściwe sklepienie zaplanowano bezpośrednio nad ołtarzem głównym. Dalsza część bazyliki składa się z trzech naw (przykrytych sklepieniem krzyżowo-żebrowym) oddzielonych od siebie łukami arkad, dla których oparcie stanowią masywne filary (po trzy w każdym rzędzie). Ponadto nad właściwymi nawami znajdują się renesansowe galerie wykonane w latach 1526–1660 przez Baccia i Giuliana d’Agnolo, których zasadniczym celem miało być oświetlenie ciemnego wnętrza kościoła. Umiejętne połączenie przez twórców florenckiego duomo dwóch typów bazylik (na planie krzyża greckiego i trójnawowej) wywoływało u wiernych odmienne wrażenia estetyczne w zależności od miejsca, w którym się aktualnie znajdowali. W tym czasie rzadko decydowano się na zastosowanie dwóch różnych wzorców w architekturze sakralnej.

Fasada katedry Santa Maria del Fiore we Florencji (fot. Jebulon , na licencji Creative Commons CC0 1.0 Universal Public Domain Dedication)

Omówienia wymaga również XIX-wieczna fasada stanowiąca udane naśladownictwo gotyku. Pierwsze wykraczające poza studium projektowe prace nad elewacją florenckiego duomo rozpoczęli w XVI wieku Andrea Orcagna i Taddeo Gaddi. W 1587 roku Bernardino Poccetti wykonał rysunek (znajdujący się obecnie w muzeum katedralnym), który stanowi cenne świadectwo ikonograficzne, przedstawia bowiem ukończony jedynie częściowo wygląd fasady świątyni (od strony placu katedralnego), przebudowywanej w duchu renesansu.

Współcześnie na zewnątrz kościoła dominują trzy kolory użytego marmuru: biały, zielony, różowy. Kierujący pracami Emilio de Fabris zadbał również, by najcenniejsze elementy architektoniczne zostały zachowane i stały się integralną częścią elewacji. Dzięki powyższym zabiegom o charakterze konserwatorskim, w południowej, najstarszej części świątyni do dzisiejszego dnia znajduje się w swym pierwotnym miejscu średniowieczny jeszcze portal ([Porta della Mandorla]), którego najcenniejszą częścią jest płaskorzeźba ze sceną Wniebowzięcia, wykonana przez Nanniego di Banco około 1420 roku.

Kup e-booka „Z historią na szlaku. Zabytki w Polsce, które warto zobaczyć”:

Dostępna jest także druga część e-booka!

Wewnętrzy podział na trzy nawy znajduje odbicie również i na zewnątrz. Do środka prowadzą trzy portale: centralny oraz dwa boczne. Tympanony znajdujące się nad każdym z nich przedstawiają wyimaginowane bądź rzeczywiste epizody z życia Maryi, m.in. Maryja w towarzystwie patronów Florencji i Maryja z Jezusem. Podobnie jak w przypadku autentycznej gotyckiej świątyni, na fasadzie duomo można odnaleźć wimpergi ze sterczynami oraz rozety wypełnione witrażami. Wymiary całego budynku są następujące: długość: 153 m (502 stóp), szerokość: 38 m (124 stóp), szerokość w przejściach: 90 m (295 stóp). Wysokość łuków w nawach bocznych: 23 m (75 stóp). Wysokość kopuły: 114,5 m.

Fasada katedry Santa Maria del Fiore we Florencji (fot. Christopher Patterson , na licencji Creative Commons Attribution 2.0 Generic)

Wystrój wnętrz

W wystroju katedry dominują zabytki z różnych epok, od czasów średniowiecza do renesansu, wykonane różną techniką i z różnych materiałów. Szczególnie cenne są zwłaszcza freski, na których widnieją zasłużeni dla Florencji dowódcy wojsk – Niccola da Tolentino, (dzieło Andrei del Castagno z 1456 roku) oraz sir John Hawkwood (Paolo Uccelli, 1436) – oraz epizody z Boskiej Komedii, Dantego (Domenico di Michelino, 1465).

Inną kategorię zabytków reprezentują popiersia dłuta Brunelleschiego (przedstawiające Giotta) oraz Benedetta da Maiano (Antonia Squarcialupiego) z XV i XVI wieku, a także witraże zaprojektowane przez Donatella, Lorenza Ghibertiego, Paola Uccellego i Andreę del Castagno. Świadectwem zainteresowań mieszkańców Florencji na polu astronomii może być natomiast zegar (w formie malowidła naściennego wykonanego w technice [terra verde]), urozmaicony medalionami portretowymi z wizerunkami czterech ewangelistów, również wykonany przez Uccella w 1443 roku.

Malowany zegar w katedrze Santa Maria del Fiore autorstwa Paola Uccella, 1443 rok (fot. Lipedia , domena publiczna)

Uwagę widza przyciągają zwłaszcza monumentalne freski wypełniające wewnętrzne sklepienie kopuły, pochodzące z lat 1572–1579. Ich autorzy Giorgio Vasari oraz Federico Zuccariego wbrew woli Brunelleschiego uwiecznili na pierwotnym białym tynku sceny inspirowane Starym i Nowym Testamentem. U szczytu widnieją artystyczne podobizny dwudziestu czterech Starców z Apokalipsy, dalej zaś znajdują się kolejno:

• Chór Anielski z narzędziami Męki Pańskiej;
• Zmartwychwstały Chrystusa;
• Postacie Matki Bożej i świętych;
• Cnoty i Dary Ducha Świętego oraz Błogosławieństwa;
• Grzechy Główne oraz Piekło.

Ponadto w jednej z trzech absyd przy prezbiterium (środkowej), w srebrnym relikwiarzu wykonanym w 1442 roku przez Lorenzo Gibertiego, znajdują się relikwie św. Zanobiusa, pierwszego biskupa florenckiego, oraz obraz Giovanniego Balducciego Ostatnia Wieczerza. Za wybitne dzieło średniowieczne uchodzi również nagrobek biskupa Antonia d’Orso (zmarłego w 1323 roku), wykonany przez Tina di Camaino oraz XV-wieczny krucyfiks Benedetta da Maiano wiszący na ołtarzu głównym.

Freski na sklepieniu kopuły katedry Santa Maria del Fiore (fot. Jps3, domena publiczna)

Podsumowanie

Katedra florencka stanowiła ważny punkt odniesienia dla budowniczych pozostałych kościołów włoskich w późniejszym okresie. Elementem najczęściej kopiowanym nie tylko w przypadku budowli sakralnych, lecz również i świeckich, była oczywiście kopuła, której ostateczny kształt zawdzięczamy talentowi Brunelleschiego. Nowatorskie rozwiązania zastosowane podczas budowy kościoła były wielokrotnie opisywane i omawiane przez następne pokolenia europejskich teoretyków architektury, znalazły również poczesne miejsce w publikacjach naukowych i podręcznikach akademickich.

Mimo iż świątynia powstawała etapami, począwszy od epoki średniowiecza, skończywszy zaś na XIX wieku, stanowi bez wątpienia dzieło wybitne. Kolejni budowniczowie, którym władze miejskie zlecały kontynuowanie prac, bez względu na epokę i obowiązujące style w sztuce nie ignorowali osiągnięć poprzedników. Istniejące wcześniej części katedry, na trwałe już wpisane w miejski krajobraz, stawały się swojego rodzaju wzorcem do naśladowania. Podobnie było w wypadku dzwonnicy Giotta, której charakterystyczna średniowieczna, kamienna fasada doskonale współgra z XIX-wieczną elewacją frontową katedry. Współcześnie natomiast florenckie duomo zyskało status wizytówki Florencji odwiedzanej przez miliony turystów z całego świata. Obecne na licznych pocztówkach, folderach i albumach przypomina o dawnym znaczeniu i najlepszych latach włoskiego miasta.

Polecamy e-book Aleksandry Niedźwiedź – „Z czego się śmiano w średniowieczu?” :

Bibliografia

• Kenneth Bartlett, The Civilization of the Italian Renaissance, Toronto 1992.
• Eugenio Battisti, Filippo Brunelleschi, Milano 1989.
• Flavio Boggi, Francesco Talenti, [w:] Medieval Italy An Encyclopedia, vol. 2, ed. Christopher Kleinhenz, Routledge, 2004.
• Francesca Corsi Masi, Il ballatoio interno della Cattedrale di Firenze, Pisa 2005.
• Carlo Cresti, Mauro Cozzi, Gabriella Carapelli, Il Duomo di Firenze 1822–1887. L'avventura della facciata, Firenze 1987.
• Pier Paolo Donati, Taddeo Gaddi, Sadea/Sansoni Editori, Firenze 1966.
• Giovanni Fanelli, Michele Fanelli, Brunelleschi’s Cupola. Past and Present of an Architectural Masterpiece, Florence 2004.
• Francesco Gurrieri, La Cattedrale di Santa Maria del Fiore a Firenze, Firenze 1994.
• Tim Jepson, Przewodnik National Geographic – Włochy, Warszawa, 2002.
• Ross King, Brunelleschi’s Dome. How a Renaissance Genius Reinvented Architecture, London 2000.
• Gert Kreytenberg, Alberto Arnoldi, [w:] Allgemeines Künstlerlexikon. Die bildenden Künstler aller Zeiten und Völker, t. V, München, 1992, s. 848-849.
• Giuseppe Rocchi, Santa Maria del Fiore. Piazza, Battistero, Campanile, Firenze 1996.
• Angiola Maria Romanini, Arnolfo di Cambio, Milano 1969.
• Christine Sciacca, Florence at the Dawn of the Renaissance: Painting and Illumination, 1300–1500, Firenze 2012.
• Angelo Tartuferi, Giotto, itinerario fiorentino e guida alla mostra tenuta a Firenze nel 2000, Firenze 2000.
• Ilaria Toesca, Andrea e Nino Pisani, Firenze 1950.
• Guido Zucconi, Florence An Architectural Guide, Firenze 1995.

Redakcja: Roman Sidorski