Magdalena Bogdan - „Radio Madryt 1949-1955” – recenzja i ocena

Recenzowana książka ukazała się w nowej serii wydawniczej „W służbie niepodległej”, przygotowywanej wspólnie przez Wydawnictwo LTW oraz Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Jej autorka, Magdalena Bogdan, jest pracowniczką Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie oraz absolwentką UKSW. Promotorem jej pracy magisterskiej, która stanowi podstawę omawianej pozycji, był prof. Jan Żaryn.

Generalia

Rozgłośnie radiowe nadające na teren Polski w czasie zimnej wojny nie cieszyły się do tej pory szczególnym zainteresowaniem historyków. Wyjątek stanowi tu właściwie jedynie praca Pawła Machcewicza, poświęcona propagandowym wysiłkom władz komunistycznych wymierzonym w Radio Wolna Europa. Popularne książki Krzysztofa Pszenickiego na temat polskiej sekcji BBC oraz pozycja autorstwa Jolanty Hajdasz o Rozgłośni Polskiej RWE nie spełniają kryteriów pracy naukowej. O polskojęzycznych stacjach niewiele dowiemy się również z pozycji autorów zagranicznych, takich jak Jacques Semelin czy Burton Paulu. Dlatego też wybór tematu badawczego trzeba ocenić bardzo wysoko, ponieważ na dobrą sprawę leżał on odłogiem, rozpaczliwie czekając na swojego badacza.

Kwerenda źródłowa przeprowadzona przez autorkę godna jest szacunku. Skorzystała ona z archiwów hiszpańskiego radia, którego elementem była rozgłośnia polska Radia Madryt, a także z archiwaliów emigracyjnych, znajdujących się m.in. w Instytucie Polskim i Muzeum im. Gen. Sikorskiego w Londynie. Oprócz tego w pracy cytowane są archiwalia ze zbiorów Archiwum Akt Nowych i Narodowego Archiwum Cyfrowego w Warszawie, Instytutu Pamięci Narodowej oraz wrocławskiego Ossolineum. Jeżeli będziemy pamiętać, że mowa jest o pracy magisterskiej, różnorodność wykorzystanego materiału musi budzić szczególne uznanie. Nie inaczej jest zresztą w przypadku cytowanej w pracy bibliografii, obejmującej w kompleksowy sposób nie tylko dzieje polskojęzycznej radiofonii, ale również historię Hiszpanii oraz burzliwe dzieje polskiej emigracji politycznej po II wojnie światowej.

Praca w szczegółach

Praca rozpoczyna się od szerokiego zarysowania historii relacji polsko-hiszpańskich od roku 1939 r., gdy zakończyła się hiszpańska wojna domowa, z której zwycięsko wyszły wojska rebelianckie dowodzone przez gen. Francisco Franco. Samemu Franco udało się oprzeć żądaniom Hitlera, który oczekiwał włączenia się Hiszpanów do wojny po stronie państw Osi. Jednocześnie dało to możliwość dyskretnego wspierania przez Hiszpanów wysiłków Polaków, organizujących się do walki po stronie aliantów. Dalej autorka zarysowuje szerokie tło funkcjonowania propagandy radiowej w XX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem roli, jaką odgrywała ona w państwach totalitarnych: w Związku Radzieckim i hitlerowskich Niemczech.

Przechodząc ściśle do tematu pracy, autorka przedstawiła funkcjonowanie polskiej sekcji Radia Madryt w strukturze państwowego radia hiszpańskiego, a także powiązania, jakie występowały między rozgłośnią a polskim Londynem. Szczególnie dramatycznie prezentują się losy Radia Madryt w okresie głębokiego kryzysu wśród polskiej emigracji, wywołanego wybuchem tzw. afery Bergu. Przygnębiające są także opisy kłótni w gronie polskich emigrantów, które w bardzo poważny sposób osłabiały ich polityczną pozycję nie tylko w Wielkiej Brytanii, ale także w samej Hiszpanii.

Mocną stroną pracy jest bez wątpienia przywrócenie polskiej historiografii zapomnianych postaci zaangażowanych w tworzenie polskiej radiofonii w Hiszpanii, takich jak poeta Józef Łobodowski, Marian Szumlakowski czy Karol Wagner. Bardzo interesujące jest przedstawienie tematyki audycji oraz technik propagandowych emitowany na antenie Radia Madryt.

Moim zdaniem praca ma dwie zauważalnie słabsze strony. Po pierwsze, autorka podchodzi do samej rozgłośni mało krytycznie. Na przykład, opisując metody oddziaływania propagandowego stosowanego przez Madryt, nie sposób nie ulec wrażeniu, że były one bliskie tym stosowanym nie tylko przez RWE, ale również przez polskie rozgłośnie kontrolowane przez komunistów. Nie można zapominać, że wizja świata prezentowana przez Madryt miała swoje określone cele, wśród których poczesne znaczenie miało podtrzymywanie nastrojów antykomunistycznych w kraju. Samo w sobie wymuszało to prezentowanie władz komunistycznych w określonym świetle, podobnie jak prowokowało wybielanie państw zachodnich.

Znacznie poważniejszym mankamentem jest powierzchowne potraktowanie przez autorkę kwestii recepcji Radia Madryt w kraju. Opiera się ona przede wszystkim na korespondencji między rozgłośnią a krajem, a także na enuncjacjach zawartych w rozmaitych tytułach prasowych w pierwszej połowie lat 50. Trudno uznać te źródła za w pełni wiarygodne, zważywszy choćby na pieczołowitą perlustrację korespondencji, prowadzoną w owym czasie przez Urząd Bezpieczeństwa. Naturalnie, trzeba pamiętać, że o inne źródła do tej tematyki jest szczególnie trudno. Wyjątkowo niefortunny jest jednak fakt, że autorka broni się przed stwierdzeniem najbardziej chyba oczywistym: nie wiemy tak naprawdę, ilu Polaków słuchało audycji nadawanych z Madrytu. To z kolei w pewnym stopniu stawia pod znakiem zapytania rolę odegraną przez Radio Madryt w umacnianiu Polaków w oporze wobec komunizmu.

Podsumowanie

Podobnie jak wszystkie książki opublikowane do tej pory w serii „W służbie Niepodległej”, książka Magdaleny Bogdan prezentuje to, co w wywiadzie dla Histmaga Jan Żaryn nazwał „wrażliwością chrześcijańską i zarazem patriotyczną”. Bez wątpienia wpłynęło to na dobór tematu, który należy uznać za bardzo szczęśliwy. Z drugiej jednak strony książce nieco brakuje szerszej perspektywy socjologicznej, co wyraża się przede wszystkim w braku pogłębionej refleksji na temat słuchalności Radia Madryt w kraju. Tym niemniej, opracowanie poświęcone pierwszemu okresowi działalności madryckiej rozgłośni jest pracą wartościową. Polecam ją wszystkim zainteresowanym historią PRL i z niecierpliwością czekam na zapowiadaną przez autorkę całościową monografię.

Redakcja i korekta: Agnieszka Kowalska