Władysław Sikorski – premier na trudne czasy

Koniec 1922 r. był dla młodego państwa polskiego niezwykle trudnym okresem. Wybory prezydenckie, w wyniku których głosami socjalistów oraz mniejszości narodowych pierwszym prezydentem Rzeczpospolitej został wybrany Gabriel Narutowicz wywołały gwałtowną reakcję Narodowej Demokracji. Rozpętała ona gwałtowną kampanię pełną nienawiści, oszczerstw i pogróżek. Znalazła ona swój tragiczny finał w kilka dni po zaprzysiężeniu, kiedy to malarz Eligiusz Niewiadomski zastrzelił prezydenta-elekta w gmachu warszawskiej Zachęty. Wydarzenie to jednak wcale nie uspokoiło sytuacji. Wręcz przeciwnie.

O włos od zamachu stanu

Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Gabriel Narutowicz (1865-1922).

Sytuacja w stolicy wydawała się dramatyczna, nie tylko ze względu na morderstwo i następujące po nim uliczne zamieszki. W każdej chwili mogło dojść do wybuchu otwartych walk. Okazją do nich mógł być pogrzeb robotnika Jana Kałuszewskiego zabitego podczas zorganizowanej przez Polską Partię Socjalistyczną demonstracji w obronie prezydenta Narutowicza w dniu 11 grudnia. Kałuszewskiego żegnały wielotysięczne tłumy (mówi się nawet o 200 tys. obecnych), co stanowiło jednocześnie czytelną manifestację siły lewicy wobec obozu narodowego. Tak wielką rzeszę robotników bez większych trudności można było skierować przeciwko siłom prawicy w celu przejęcia władzy w kraju.

Taką operację planowali wstępnie bliscy współpracownicy Józefa Piłsudskiego, m.in. Kazimierz Świtalski, Bogusław Miedziński i Marian Zyndram-Kościałkowski. Jej pierwszym etapem miało być popchnięcie wzburzonych tłumów do samosądów nad poszczególnymi przywódcami endecji, a dokonać tego miałaby m.in. milicja warszawskiej PPS. Etap drugi miało stanowić wystąpienie Piłsudskiego na czele wojska, ostateczne rozprawienie się z prawicą oraz zaprowadzenie spokoju na warszawskich ulicach. Trzecim ostatnim akordem miało być ostateczne przejęcie władzy przez piłsudczyków. Plan ten nie został jednak zrealizowany. Wydaje się, że nastąpiło to z kilku powodów. Po pierwsze, z uwagi na niezdecydowanie samego Piłsudskiego. Po drugie, w wyniku ostrego sprzeciwu Ignacego Daszyńskiego. Zabronił on warszawskiej organizacji PPS jakichkolwiek działań nieuzgodnionych z centralnymi władzami partii. Sprawę planowanego przejęcia steru rządów przesądziła także niemal natychmiastowa reakcja Macieja Rataja, który jeszcze w dniu śmierci Narutowicza desygnował na premiera Władysława Sikorskiego. Piłsudczykom, którzy w tamtym okresie byli z Sikorskim w dobrych stosunkach, niezręcznie byłoby teraz występować przeciw nowo mianowanemu Prezesowi Rady Ministrów.

Władysław Sikorski wprowadza stan wyjątkowy

Władysław Sikorski (1881-1943)

Nowy premier objął również stanowisko ministra spraw wewnętrznych. Zwolnione przez niego stanowisko szefa Sztabu Generalnego objął natomiast Józef Piłsudski. Niemal natychmiast Sikorski przystąpił do działań, mających na celu uspokojenie sytuacji politycznej. Rozpoczął od podjęcia decyzji o internowaniu działaczy prawicy, odpowiadających za najbardziej zajadłe ataki na prezydenta, co stało się udziałem m.in. Adolfa Nowaczyńskiego, będącego spiritus movens endeckiego tygodnika „Myśl Narodowa”. Minister spraw wojskowych Kazimierz Sosnkowski wydał natomiast 17 grudnia odezwę do żołnierzy, w której wezwał armię do zachowania spokoju, dyscypliny i wierności wobec władz Rzeczpospolitej.

Już w dwa dni po rozpoczęciu urzędowania, Sikorski wprowadził stan wyjątkowy na terenie miasta Warszawy na okres trzech miesięcy, począwszy od 18 grudnia 1922 r. W zarządzeniu można było przeczytać m.in., że Osoby (..) zagrażające bezpieczeństwu Państwa lub porządkowi publicznemu mogą być (…) pozbawione wolności na przeciąg czasu nie dłuższy niż trzy miesiące. W dalszych paragrafach zakazano urządzania manifestacji, posiadania broni palnej i siecznej bez zezwolenia (dotychczasowe pozwolenia zostały cofnięte). Co więcej, w przypadku samego tylko podejrzenia o działalność na szkodę państwa władze Warszawy mogły zarządzić rewizję, a w skrajnych wypadkach dozwolona była również rewizja bez nakazu. 19 grudnia wprowadzono również sądownictwo doraźne w przypadku ciężkich przestępstw takich jak: rozruch, zabójstwo czy uszkodzenie komunikacji kolejowej. Pod koniec grudnia natomiast wydano dodatkowo rozporządzenia o przedłużeniu obowiązkowej służby czynnej w wojsku dla poborowych z rocznika 1900, w Okręgu Korpusu nr VI we Lwowie oraz Okręgu Korpusu nr X w Przemyślu. Premier spotkał się również z przedstawicielami wszystkich partii i wprost oświadczył, że jeżeli dojdzie do rozruchów, to zostaną one stłumione za pomocą wojska.

W drugiej dekadzie stycznia Sikorski przedstawił swoje expose, w którym powiedział m.in.:

objąłem ster rządów w warunkach ciężkich i niezwykłych, w chwili trudnej i bolesnej(…). Warunki te tłumaczą jasno, dlaczego staje przed Panami człowiek w mundurze, który to mundur nie ma być bynajmniej wyrazem metod wojskowych w rządzeniu i pobrzękiwaniu szablą(…). Stając na straży jedynie i wyłącznie dobra państwowego, oraz potrzeb Rzeczypospolitej, będę szczęśliwy, jeśli potrafię stworzyć normalne warunki życia politycznego i jeśli wpłynę na złagodzenie walk partyjnych, co powinno skierować całą energię potencjalną Narodu na teren twórczej dla Ojczyzny pracy.

Rząd Władysława Sikorskiego: administracja, gospodarka, polityka zagraniczna

Aleksander Skrzyński (1882-1931)

Rząd Sikorskiego nie koncentrował się jedynie na doprowadzeniu do porządku sytuacji politycznej w kraju. Podjęto również działania w dziedzinie gospodarki, choć plany jej uzdrowienia zostały przedstawione raczej w ogólnym zarysie. Rozpoczęto politykę oszczędnościową, zapowiadając m.in. zmniejszenie biurokracji i zwiększenie wymagań wobec urzędników państwowych. Sikorski ujął to następująco: nie tykając zdobyczy mas robotniczych, jaką jest ośmiogodzinny dzień roboczy, muszę jednak, uznając hasło maksimum płacy, podkreślić również drugie zawołanie, maksimum pracy.

Już w styczniu 1923 r. urząd ministra skarbu w rządzie Sikorskiego objął Władysław Grabski. Nowy minister, obok oszczędności i zmniejszenia biurokracji, planował również rozpisanie pożyczki wewnętrznej oraz zaciągnięcie kredytu za granicą. Duże korzyści miało według niego przynieść również skomercjalizowanie deficytowych przedsiębiorstw państwowych. Postulat ten nie był oryginalnym pomysłem Grabskiego, bowiem w przeszłości stawiał go już m.in. Jerzy Michalski, minister skarbu w drugim rządzie Antoniego Ponikowskiego. W lutym Grabski poinformował Sejm o swoim zamiarze wprowadzenia nowej waluty – złotego polskiego. Złoty nie podlegałby inflacji, na jego podstawie Grabski zamierzał również ustalać wysokość podatków. W ten sposób mogłyby one stać się źródłem znacznych dochodów dla skarbu państwa, stanowiąc tym samym podstawę do uzdrowienia pogarszającej się sytuacji budżetowej. Niestety, plany te spaliły na panewce, gdyż poszczególne stronnictwa broniły swoich partykularnych interesów: prawica dążyła do zwiększenia podatków pośrednich, uderzających głównie w warstwy ludowe; lewica zaś przeciwnie – postulowała obłożenie bezpośrednimi podatkami klas posiadających. Taki układ sprzecznych postulatów spowodował, że rząd nadal musiał emitować markę polską, będącą walutą bardzo niestabilną, podatną na inflację. Romimo dziury budżetowej, Sikorskiemu i Grabskiemu udało się dzięki obrotności i talentom administracyjnym przyśpieszyć budowę portu w Gdyni oraz umocnić i częściowo uporządkować administrację państwową.

Wśród wielu kluczowych kwestii jakie stanęły przed ówczesnym rządem nie zapominano jednocześnie o potrzebach społecznych. Przykładem może tu być podjęcie sprawy obrony praw inwalidów wojennych. Jeszcze w grudniu 1922 r. wydano rozporządzenie o karach administracyjnych za nieprzestrzeganie obowiązku zatrudniania ciężko poszkodowanych inwalidów wojennych.

Kup e-booka „Z historią na szlaku. Zabytki w Polsce, które warto zobaczyć”:

Dostępna jest także druga część e-booka!

Bardziej namacalne sukcesy rząd Sikorskiego odniósł na polu polityki zagranicznej. Ministrem spraw zagranicznych został Aleksander Skrzyński, który od 1919 r. sprawował urząd posła w Bukareszcie. Dzięki jego zręczności a także pomyślnemu układowi stosunków międzynarodowych, udało się doprowadzić do uznania polskiej granicy wschodniej przez Ententę. W marcu 1923 r. na Konferencji Ambasadorów ostatecznie uznano suwerenność Polski nad obszarami na zachód od linii wytyczonej traktatem ryskim, ustalenia Ententy dotyczyły również terenów Galicji Wschodniej. W maju do Polski przybył z wizytą marszałek Francji Ferdynand Foch, co obchodzono bardzo uroczyście, nadając gościowi honorowy tytuł marszałka Polski. Rząd Sikorskiego nadawał tym wydarzeniom szczególny rozgłos, co było dobrym sposobem, aby choć w pewnej mierze zatrzeć złe wrażenie wywołane przez kryzys wewnętrzny państwa i podreperować nieco jego autorytet.

Kryzys rządowy

Rząd Sikorskiego, pomimo ważnej roli jaką przyszło mu odegrać na przełomie lat 1922 i 1923, od samego początku był traktowany jako rząd przejściowy. Jego pozycja była niezwykle chwiejna, na co złożyło się kilka czynników. Przede wszystkim, rząd nie mógł w Sejmie liczyć na trwałą, stabilną większość. Dlatego też zmuszony był do ciągłego manewrowania pomiędzy lewicą a prawicą. Co prawda po każdej ze stron potrafił znaleźć sprzymierzeńców, ale zaufanie każdego z obozów musiał zdobywać sobie osobno. Przykładem może być choćby wspomniane już mianowanie Władysław Grabskiego na stanowisko ministra skarbu, co miało stanowić gest w stronę endecji, z którą był on związany.

Wincenty Witos (1874- 1945) - po upadku rządu Władysława Sikorskiego sformował koalicyjny rząd PSL "Piast", endecji i chadecji

Słaba pozycja rządu Sikorskiego miała również inne przyczyny. Już od lutego 1923 r. trwały poufne rozmowy pomiędzy endecją a Polskim Stronnictwem Ludowym „Piast”. Największe różnice poglądów pomiędzy obiema siłami politycznymi dotyczyły przyszłej reformy rolnej, stąd też rozmowy przeciągały się – próbowano wypracować kompromis. Stopniowo jednak endecja wycofywała się z twardej obrony interesów ziemiaństwa i do ostatecznego porozumienia doszło 17 maja 1923 r. Tego dnia, w mieszkaniu endeckiego senatora Juliusza Zdanowskiego podpisano tzw. pakt lanckoroński, który ostatecznie przypieczętował los rządu Sikorskiego. Od tej pory upadek tolerowanej dotychczas Rady Ministrów stał się tylko kwestią czasu. Ambitny premier-generał nie chciał jednak przyjąć tego do wiadomości. Liczył on, że uda mu się zmienić niekorzystny dla rządu układ sił w Sejmie m.in. poprzez przeciągnięcie na swoją stronę ziemiaństwa, zaniepokojonego perspektywą reformy rolnej. Plany Sikorskiego nie powiodły się jednak, a cała gra została bardzo szybko przerwana.

W trzeciej dekadzie maja 1923 r. w Sejmie doszło do debaty na temat prowizorium budżetowego. Wówczas dał o sobie znać brak większości popierającej rząd – Sejm nie zgodził się na udzielenie Radzie Ministrów dodatkowych funduszy dyspozycyjnych. Przeciw Sikorskiemu wystąpili nie tylko sygnatariusze paktu lanckorońskiego (endecja, chadecja oraz „Piast”), ale również Klub Chrześcijańsko-Narodowy, komuniści i przedstawiciele mniejszości narodowych. Doszło do tego, do czego musiało dojść. Rząd Sikorskiego, po uspokojeniu sytuacji przestał być potrzebny, a zarysowujący się od dłuższego czasu sojusz trzech stronnictw doszedł do skutku. zmuszając premiera do dymisji.

Podsumowanie

Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Stanisław Wojciechowski (1869-1953)

Chociaż pierwszy rząd Władysława Sikorskiego przetrwał zaledwie pięć miesięcy, a jego pozycja była niezwykle chwiejna, odegrał on znaczącą rolę na polskiej scenie politycznej. Za największy sukces należy uznać uspokojenie napiętej sytuacji politycznej i atmosfery warszawskiej ulicy, a także przeciwdziałanie potencjalnemu wybuchowi walk zbrojnych w kraju. W tym celu Sikorski zastosował silny środek zapobiegawczy w postaci stanu wyjątkowego z sądownictwem doraźnym. Jego działania na tym polu odniosły pożądany skutek. Umożliwiono w ten sposób wybór nowego prezydenta, którym jeszcze w grudniu 1922 r. został Stanisław Wojciechowski. Podjął także pewne próby uzdrowienia gospodarki, poprzez prowadzenie polityki oszczędnościowej. Również w polityce zagranicznej udało się osiągnąć pewne sukcesy dzięki skuteczności Aleksandra Skrzyńskiego, a największym z nich było bez wątpienia ostateczne uznanie przez Ententę wschodniej granicy Rzeczpospolitej.

O sukcesie misji Sikorskiego zdecydowała zręczność z jaką odnajdywał się w aktualnej sytuacji politycznej, umiejętność podejmowania decyzji oraz jego niewątpliwe talenty administracyjne. Można powiedzieć, że był to właściwy człowiek na właściwym stanowisku w odpowiednim czasie.

Polecamy e-book Pawła Rzewuskiego „Wielcy zapomniani dwudziestolecia cz.2”:

Bibliografia:

Źródła

• Rozporządzenie Ministra Pracy i Opieki Społecznej w porozumieniu z Ministrem Spraw Wojskowych i Ministrem Skarbu z dn. 19 grudnia 1922 r., [w:] isap.sejm.gov.pl [dostęp: 29.01.2013].
• Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dn. 18 grudnia 1922 r. w przedmiocie wykonania zarządzenia stanu wyjątkowego na obszarze m. st. Warszawy, [w:] isap.sejm.gov.pl [dostęp: 29.01.2013].
• Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 19 grudnia 1922 r. w przedmiocie poddania sądownictwu doraźnemu na obszarze m. st. Warszawy dalszych przestępstw wymienionych w art. 1 ustawy z dn. 30 czerwca 1919 r. w przedmiocie sądów doraźnych, [w:] isap.sejm.gov.pl [dostęp: 29.01.2013].
• Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 28 grudnia 1922 r. w przedmiocie przedłużenia obowiązku służby czynnej w wojsku stałym szeregowym rocznika pob. 1900 w formacjach jazdy i artylerii konnej dyslokujących na obszarach O.K. VI Lwów i O.K. X Przemyśl, [w:] isap.sejm.gov.pl [dostęp: 29.01.2013].

Opracowania

• Ajnenkiel Andrzej, Zarys stosunków politycznych w Polsce w latach 1918 – 1923, Państw. Zakł. Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1957.
• Albert Andrzej (Wojciech Roszkowski), Najnowsza historia Polski 1914 – 1993. T. 1 1914 – 1945, Świat Książki, Warszawa 1995.
• Bonusiak Włodzimierz, Druga Rzeczpospolita (1918 – 1939), Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2011.
• Nałęcz Tomasz, Rządy Sejmu 1921 – 1926, KAW, Warszawa 1991.
• Nałęcz Tomasz, Spór o kształt demokracji i parlamentaryzmu w Polsce w latach 1921 – 1926, Wyd. Prywatnej Wyższej Szkoły Buisnessu i Administracji, Warszawa 1994.
• Szczypek Józef, Władysław Sikorski. Fakty i legendy, KAW, Rzeszów 1984.
• Watt Richard M., Gorzka chwała. Polska i jej los 1918 – 1939, Wyd. AMF, Warszawa 2011.

Redakcja: Michał Przeperski