Normańska Anglia – jej kultura i społeczeństwo

W 1066 r. nastał koniec trwającej od V w. tzw. epoki anglosaskiej. Ta kultura i społeczeństwo zrodziły się na Wyspach Brytyjskich poprzez syntezę napływowych germańskich plemion (Anglów, Sasów, Jutów, Fryzów) i rdzennej ludności – Brytów. Pod względem historycznym okres anglosaski stanowi punkt wyjścia dla procesów kształtowania się narodu angielskiego z wieloma jego aspektami, które przetrwały do ​​czasów współczesnych. Okres ten obejmuje proces chrystianizacji, rozkwit literatury i języka staroangielskiego, a także podstawy prawodawstwa i administracji. Historia Anglosasów to przede wszystkim historia tożsamości kulturowej – materialnej i niematerialnej. Z czasem kultura ta ewoluowała i przyswoiła nowe, obce wzorce i elementy. Do takich zjawisk dochodziło np. w czasie inwazji wikingów, powstania Danelaw (obszaru duńskiej jurysdykcji w północno-wschodniej części Anglii) czy panowania duńskich królów: Swena Widłobrodego, Kanuta Wielkiego, Haralda Zajęczej Stopy i Hardeknuta.

Żaden z tych okresów politycznej dominacji obcych wpływów jednak nie podporządkował kultury anglosaskiej, a tylko pozostawił w niej swój trwały ślad. W przeciwieństwie do podanych wyżej przypadków podbój Anglii przez Normanów wiązał się nie tylko z polityczną przewagą najeźdźcy, ale przede wszystkim z kulturową i społeczną transformacją, której charakter był trwały i ostatecznie doprowadził do ukształtowania się nowożytnego angielskiego społeczeństwa.

Wymiana elit

Podbój normański dotknął przede wszystkim wyższe warstwy anglosaskiego społeczeństwa. Dawna arystokracja została niemal całkowicie wyeliminowana, a ich ziemie przejęte i nadane możnym przybyłym z kontynentu. Przebiegający na ogromną skalę program wywłaszczeń został szczegółowo udokumentowany w pochodzącej z 1086 r. Domesday Book, znanej pierwotnie pod łacińską nazwą Liber de Wintonia (Księga z Winchester). Rękopis był spisem angielskich możnych i ich posiadłości ziemskich, wykonanym na rozkaz Wilhelma Zdobywcy. Zawierał informacje o wielkości areału, otrzymywanych dochodach, liczbie chłopów, niewolników, a także łąk i pastwisk.

Z Doomsday Book wynika, że w ciągu 20 lat po normańskim podboju anglosaskie elity zostały niemal całkowicie pozbawione tytułów i usunięte z wyższych stanowisk, zarówno świeckich, jak i duchownych. Do 1075 r. możni pochodzenia normańskiego przejęli władzę we wszystkich hrabstwach, a 10 lat później ten sam los spotkał każde biskupstwo i większość opactw. Na tej podstawie widać, że proces uzależnienia Anglii od nowej władzy miał charakter wielopłaszczyznowy i konsekwentny. Nie poprzestano na podporządkowaniu miejscowych elit, a systematycznie je zastępowano.

Perspektywa utraty pozycji, ziemi i dochodu sprawiła, że wielu Anglosasów decydowało się na emigrację w kierunku Szkocji, Irlandii, ale i Skandynawii, Rusi oraz Wschodniego Cesarstwa Rzymskiego.

Nowe rządy, nowy język

Używany przez Anglosasów język staroangielski na poziomie dworskim został wyparty przez północny dialekt języka starofrancuskiego z ograniczonymi wpływami nordyckimi. Nowa dworska i szlachecka elita Anglii była więc francuskojęzyczna. Nie wiadomo dokładnie, do jakiego stopnia normańscy najeźdźcy nauczyli się angielskiego ani jak bardzo znajomość francuskiego rozpowszechniła się wśród niższych klas społecznych, ale wymagania handlu i podstawowej komunikacji prawdopodobnie powodowały, że przynajmniej część Normanów i rdzennych Anglików była dwujęzyczna.

Proces rozpowszechnienia się nowego języka można zrekonstruować na przykładzie nadawanych imion. W miejsce imion anglosaskich zaczęły pojawiać się powszechne wśród Normanów imiona takie jak: Robert czy Ryszard.

Cechą charakterystyczną królów z dynastii normańskiej i pierwszych władców z dynastii Plantagenetów była znikoma znajomość języka angielskiego. Powszechnym językiem królów, dworskiej elity i twórców sztuki był francuski. Język angielski nadal był używany, ale na małą skalę i głównie do pisania lokalnych dzieł religijnych i poematów, zwłaszcza na terenach północnej Anglii.

Społeczeństwo po podboju

Główną zmianą w angielskim społeczeństwie, jaka zaszła po normańskim podboju, była likwidacja instytucji niewolnictwa. Stała za tym dezaprobata Kościoła, ale też względy ekonomiczne. W przeciwieństwie do chłopów pańszczyźnianych, niewolnicy musieli być w całości utrzymywani przez ich właścicieli. Likwidacja niewolnictwa była jednak procesem żmudnym i długotrwałym. Doomsday Book podaje, że w 1086 r. w Anglii było jeszcze 28 000 niewolników. Z kolei Leges Henrici Primi, traktat prawny króla Henryka I, młodszego syna Wilhelma Zdobywcy, pochodzący już z drugiej dekady XII w., nadal wymieniał niewolnictwo jako legalne.

Podział między autochtonami a Normanami był bardzo widoczny. Przez wiele lat bycie Anglikiem kojarzyło się z klęską militarną oraz pańszczyzną. Zakres małżeństw mieszanych pomiędzy społecznością angielską a normańską po 1066 r. nie jest dokładnie znany. Przed 1100 r. większość Normanów nadal zawierała małżeństwa w swoim kręgu kulturowym lub przynajmniej z osobami z kontynentu. W XII w. podziały między Anglikami i Normanami zaczęły się zacierać w wyniku małżeństw mieszanych i kohabitacji. Najwcześniej w latach 50. XII w. zjawisko mieszania się społeczeństwa i kultur zostało dostrzeżone przez ówczesnych kronikarzy. Z kolei do 1160 r. małżeństwa mieszane były powszechnym zjawiskiem na każdym poziomie hierarchii społecznej.

Polecamy e-book Michała Beczka – „Wikingowie na Rusi”

Ciężko jest ocenić jak normański podbój odbił się na społecznym i prawnym statusie kobiet w Anglii. Jedyne informacje, które można odnaleźć, dotyczą kobiet szlachetnie urodzonych, ponieważ tylko w ich przypadku dysponujemy odpowiednimi źródłami. Zdaje się, że pozycja kobiet po podboju nie uległa pogorszeniu. Miały one wpływ na życie polityczne, mogły dziedziczyć majątek i do pewnego stopnia posiadały swobodę w jego zarządzaniu.

Mimo upływu czasu i zadomowiania się w nowej ojczyźnie, normańskie elity pozostawały blisko związane z Normandią. O takim stanie rzeczy decydowały związki rodzinne, kulturowe i przede wszystkim ekonomiczne. Dopiero utrata Normandii w 1204 r. przez króla Jana bez Ziemi na rzecz króla Francji Filipa II Augusta przyspieszyła proces scalania się angielskiego społeczeństwa. Bliskie związki rodzinne i gospodarcze elity pochodzenia normańskiego z księstwem Normandii uległy wówczas rozluźnieniu. Proces ten postępował z czasem, a jego kulminacyjnym momentem była niechęć anglo-normańskich możnych do uczestnictwa w kampaniach angielskich królów na poczet odzyskania księstwa.

W XII i XIII w. Anglicy (pod tym pojęciem kryje się już mieszane anglo-normańskie społeczeństwo) zaczęli uważać się za lepszych od Walijczyków, Szkotów i Bretonów, uznając się za bardziej cywilizowanych, dobrze prosperujących gospodarczo i właściwie chrześcijańskich ludzi, podczas gdy mieszkańców celtyckich obrzeży odbierali jako leniwych, barbarzyńskich i zacofanych. Po inwazji na Irlandię (pod koniec XII w.) podobne odczucia wyrażano również wobec Irlandczyków.

Wzorce kulturowe z kontynentu

Wraz z podbojem Normanowie rozpowszechnili w Anglii francuską kulturę i sztukę dworską. Tym sposobem popularność zdobyły poematy epickie chansons de geste (starofran. „pieśń o bohaterskich czynach”). Poematy, skomponowane w języku starofrancuskim i przeznaczone do ustnego wykonania przez minstreli, opowiadają o legendarnych historiach, czasem opartych na prawdziwych wydarzeniach z historii Francji od VIII do X w.

Poematy epickie cieszyły się w Anglii wielką popularnością. Nie wpłynęło to na powstanie w Anglii nowych chansons de geste, ale rozwinęło upodobanie do tego stylu utworów. Napisane w Anglii epickie opowieści, takie jak Romance of Horn czy Bovon de Hampton i Waldef, z pewnością powstały właśnie na skutek tego zainteresowania. Największy rozkwit literatury anglo-normańskiej przypadł na okres od początku XII w. do końca pierwszej ćwierci XIII w.

Legendy Arturiańskie

W XII w. znaczną popularność na dworach zdobyły Legendy Arturiańskie, które rozpowszechniły się dzięki Historii Regum Britanniae autorstwa Geoffreya z Monmouth. Dzieło relacjonuje historię Brytanii, począwszy od pierwszej osady Brutusa z Troi, potomka Eneasza, a kończąc na śmierci Cadwaladra, króla Gwynedd w VII w. Geoffrey twierdzi, że opowieść jest tłumaczeniem starożytnej księgi, napisanej w języku brytyjskim, która w sposób uporządkowany opowiadała o czynach wszystkich królów Wielkiej Brytanii. Autor najprawdopodobniej korzystał z Historii Britonum pióra Nenniusza (IX w.) oraz z Historia ecclesiastica gentis Anglorum autorstwa św. Bedy. Geoffrey z Monmouth jest powszechnie postrzegany przez uczonych jako główny twórca kanonu arturiańskiego. Strukturyzacja i kształtowanie przez niego mitów o Merlinie i królu Arturze spowodowało ich ogromną popularność. Tajemnicza, celtycka figura Artura, znana z fragmentów wczesnych brytyjskich powieści, stała się ważną postacią, której mityczna sława objęła całą łacińską Europę.

Począwszy od rządów Henryka II legendy Arturiańskie głęboko zakorzeniły się w świadomości angielskiego społeczeństwa. Z tego też powodu angielscy królowie chętnie nawiązywali do arturiańskiej symboliki w celu społecznej i kulturowej legitymizacji swojej władzy i imperialnych dążeń. Legendy Arturiańskie stały się ważnym elementem życia średniowiecznego europejskiego społeczeństwa. Znał je każdy, niezależnie od pozycji, jaką zajmował w hierarchii społecznej, ale historia Artura zawsze była historią królów i najwyższej klasy społecznej.

Legendy Arturiańskie stały się  popularne z dwóch głównych powodów. Po pierwsze postać charyzmatycznego króla-wojownika i jego rycerzy wpisywała się w aktualny trend kulturowy na europejskich dworach. Rycerskie poematy i eposy, takie jak francuskie chansons de geste czy śpiewana poezja miłosna, jak niemieckie minnesang, stwarzały podatny grunt dla opowieści o królu Arturze, jego rycerzach i damach dworu. Po drugie anglo-normańscy królowie wykorzystywali postać celtyckiego króla i utożsamiali się z nim w celu społecznej i kulturowej legitymizacji swoich rządów oraz ekspansji terytorialnej. Zasada nie dotyczyła tylko własnego królestwa, ale też ościennych, celtyckich krain, takich jak choćby Walia.

Polecamy e-book Antoniego Olbrychskiego – „Pojedynki, biesiady, modlitwy. Świat średniowiecznych rycerzy”:

Tristan i Izolda

Z początku osobnym nurtem literatury anglo-normańskiej o celtyckich korzeniach była historia Tristana i Izoldy. Prawdopodobnie najsłynniejszy średniowieczny romans rycerski upowszechnił się w XII w. za sprawą dwóch poetów: pochodzącego z Normandii bądź Bretanii Béroula i anglo-normańskiego – Tomasza. Oparty na celtyckich legendach poemat opowiadał historię kornwalijskiego rycerza, Tristana, i irlandzkiej księżniczki, Izoldy, miedzy którymi wybuchł zakazany romans. Podobnie jak w przypadku Legend Arturiańskich, romans szybko zyskiwał na popularności w Europie kontynentalnej. Dopiero pochodząca z pierwszej połowy XIII w. francuska wersja romansu Tristan en prose połączyła historię Tristana i Izoldy z nurtem arturiańskim.

Społeczność żydowska w normańskiej Anglii

Oprócz Anglosasów, Normanów i Celtów do społeczeństwa angielskiego należeli też Żydzi. Historia żydowskiej diaspory w Anglii rozpoczęła się tuż po podboju normańskim. W 1070 r. król Wilhelm zaprosił do Anglii żydowskich kupców z Ruen, upatrując w nich szansę na gospodarczy rozkwit kraju. Żydowską działalność zdominowała jednak praktyka pożyczania pieniędzy na procent, która dla katolików była doktrynalnie zakazana przez Kościół. Społeczność żydowska znajdowała się pod jurysdykcją króla, który oferował im ochronę w zamian za ich funkcję gospodarczą. Jako royal serfs Żydzi otrzymali zwolnienie z opłat, możliwość posiadania ziemi bezpośrednio od króla i fizyczną ochronę w rozległej sieci zamków królewskich.

Za czasów panowania Henryka I (1100–1135) Żydzi otrzymali prawo do swobodnego przemieszczania się, ale w zamian stanowili własność króla. W praktyce oznaczało to, że angielscy Żydzi mogli być opodatkowani przez monarchę bez zgody parlamentu. Do pogorszenia relacji doszło w czasie panowania króla Stefana (1135–1154), który dopuścił się spalenia żydowskiego domu w Oksfordzie za uchylanie się od finansowania królewskich wydatków.

Społeczność angielskich Żydów przeżyła swego rodzaju „złoty wiek” w czasie panowania Henryka II (1154–1189). Wynikało to z ogromnej ekspansji gospodarczej. W owym okresie największych fortun dorobili się Żydzi w Londynie, Oksfordzie, Lincoln, Bristolu i Norwich. Dzięki opiece angielskich królów Żydzi nie odczuli antyżydowskich nastrojów, które narosły w Europie w czasie I i II krucjaty.

Wraz z konsolidacją władzy rządowej oraz pogłębieniem pobożności ludowej pod koniec XII w. status Żydów w Anglii dramatycznie się pogorszył. Powszechne nastroje antyżydowskie narastały w wyniku znacznej poprawy ich dobrobytu i stosunków z królem oraz dworem. W czasie panowania Ryszarda I, Żydzi byli oczerniani i oskarżani o dokonywanie rytualnych mordów na dzieciach. Do pierwszych napięć, zakończonych podpaleniami i pobiciami, doszło już w czasie uroczystości koronacyjnych Ryszarda, kiedy rozeszła się plotka, według której król miał zarządzić masakrę Żydów w Londynie. Do kolejnych niepokojów, zakończonych pogromami, doszło m.in. w Stamford i Lincoln, gdy Ryszard wyruszył na III krucjatę w 1190 r.

Oprócz pogromów i antyżydowskich wystąpień diaspora borykała się także z finansowym wyzyskiem. Żydzi zostali zmuszeni do wniesienia trzy razy większego wkładu w okup za króla niż sam Londyn. Oskarżenia doprowadzały (po raz kolejny) do licznych pogromów społeczności żydowskich.

Problemy finansowe Jana bez Ziemi (1199–1216) i w konsekwencji ucisk finansowy doprowadziły do dalszej niechęci i konfliktów, a także do znacznego zubożenia społeczności. Rządy religijnego Henryka III (1216–1272) były okresem utraty przywilejów i praw, wypędzania Żydów z miast i kolejnych krwawych pogromów.  W czasie Drugiej Wojny Baronów (1264–1267) wielu angielskich możnych posiadało u żydowskich pożyczkodawców znaczne długi, a pogromy były dla nich okazją do pozbycia się wszelkich dowodów zadłużenia.

Ukształtowanie angielskiego społeczeństwa i kultury

Normańska, a następnie anglo-normańska kultura i społeczeństwo ewoluowały na przestrzeni wieków, zyskując ostatecznie w pełni angielską tożsamość. Trend ten przybrał na sile w czasie rządów Edwarda I przypadających na lata 1272–1307 (pierwszego króla, którego polityka koncentrowała się na Wyspach Brytyjskich, nie zaś na kontynencie) i rozkwitł w XIV i XV w. na skutek przeobrażeń społecznych i mentalnych, które opanowały Europę schyłkowego okresu średniowiecza.

Polecamy e-booka Michała Beczka „Wojskowość średniowiecznej Rusi”

Bibliografia

Źródła

• Domesday Book: A Complete Translation, tłum. G.H Martin, A. Williams, wyd. Penguin Books, London 2004.
• Geoffrey of Monmouth, Hitoria Regum Brittanniae, tłum. L. Thorpe, wyd. Penguin Books, London 1977.

Literatura

• Brandin Louis M., Anglo-Norman Literature, [w:] Encyclopaedia Britannica, red. H. Chisholm, t. IV, Cambridge 1911.
• Carpenter Daivd, The Struggle for Mastery: Britain 1066-1284, wyd. Oxford University Press, Oxford 2003.
• Chibnall Marjorie, Anglo-Norman England 1066–1166, wyd. Blackwell, Oxford 1986.
• Douglas David C., William the Conqueror: The Norman Impact Upon England, wyd. University of California Press, Berkeley 1964.
• Higham Nick, The Death of Anglo-Saxon England, wyd. Sutton, Stroud 2000.
• Huscroft Richard, The Norman Conquest: A New Introduction, wyd. Longman, New York 2009.
• Thomas Hugh, The English and the Normans, wyd. Oxford University Press, Oxford 2003.
• Stenton Mary D., English Society in the Early Middle Ages: 1066-1307, wyd. Penguin Books, London 1991.
• Radiker Laura J., The Politics of Arthurian Legend in the Plantagenet Empire: A Study of Literary and Historical Sources from the time of Henry II to Edward I, wyd. Western Michigan University, Michigan 1995.

Redakcja: Natalia Stawarz