Paweł Piotr Wieczorkiewicz - „Bohaterowie, renegaci, zdrajcy…” – recenzja i ocena

Paweł Wieczorkiewicz jest historykiem, który w swoim życiu przeszedł intrygującą drogę: od partyjnego konformisty do bezkompromisowego historyka w III RP. Jego ewolucje w ciekawy sposób opisał swego czasu Sławomir Cenckiewicz, analizując jak Szaweł stał się Pawłem. W istocie wszystkie książki opublikowane przez warszawskiego historyka po 1989 r. stawały się okazją do ostrych sporów i polemik, niekiedy tak gwałtownych, że przekraczano granicę dobrego smaku.

Książka wydana przez wydawnictwo LTW to zbiór szkiców biograficznych poświęconych istotnym postaciom historycznych, które w bezpośredni sposób wpłynęły na polskie dzieje. Opracowano je na podstawie trzech innych leksykonów, których współautorem był Paweł Wieczorkiewicz. Zbiór składa się z tekstów ułożonych chronologicznie, decydujący jest okres aktywności opisywanych postaci. Składają się na niego artykuły dotyczące władców i polityków od XVI w. do końca XX w., a nawet początków XXI w. Jak podkreślają autorzy jednej z książek z której zaczerpnięto teksty Wieczorkiewicza:

Przedstawione tu szkice biograficzne to raczej felietony – gatunek pisarski wolny od rygorystycznych ograniczeń metodologicznych i formalnych, dający piszącemu szeroki margines swobody wypowiedzi i wolności ocen. (…) Felietonista może dawać upust swoim emocjom i, co równie ważne, nie musi się liczyć z prawdami uznawanymi za powszechnie obowiązujące.

Z tych względów tom postaci przedstawianych czytelnikowi stanowi niezwykłą lekturę. Barwną, pełną soczystych cytatów i opowieści, które nie zawsze są dobrze sprawdzone, ale według autora dobrze charakteryzują daną postać. Biogramy opracowane przez Wieczorkiewicza prezentują niezwykłą elokwencję autora, która jednak czasem prowadzi autora do sądów co najmniej kontrowersyjnych, zapewnia za to bardzo ciekawą lekturę.

Pierwsze sto trzydzieści stron tomu to galeria władców, którzy w bezpośredni sposób wpłynęli na kształt – a może nawet bardziej na upadek – I Rzeczpospolitej i wymazanie Polski z map Europy. Z tego też względu większość z przedstawionych postaci to władcy państw ościennych, a przede wszystkim monarchowie Rosji. Wieczorkiewicz w wielu przypadkach idzie w poprzek obowiązujących w polskiej historiografii sądów. Przykładowo wysoko ocenia: Bohdana Chmielnickiego, jednocześnie zwracając uwagę, iż jego główny oponent Książe Jeremi Wiśnowiecki nie dorastał do niego talentem politycznym. Rzetelnie ocenia rosyjskich carów. Zwracając szczególną uwagę na ich stosunek do Polaków, który nie był przecież – jak chce wielu historyków – jednoznacznie negatywny.

Kolejna grupa postaci przedstawianych przez Wieczorkiewicza to osobowości, które odcisnęły swoje piętno na dziejach II Rzeczpospolitej. Ludzie, dzięki którym możliwe było odzyskanie przez Polskę niepodległości, budowa jej kształtu ustrojowego, a także ci którzy walnie przyczynili się do jej upadku. W dość wyważony sposób ocenia dorobek dwóch ojców odrodzenia: Romana Dmowskiego, oraz Józefa Piłsudskiego – choć jest to remis ze wskazaniem na pierwszą z tych postaci. Warto podkreślić, że pisze nie tylko o ich działalność politycznej, ale również o życiu prywatnym. Podobnie jest w przypadku innych czołowych polityków II RP, takich jak: Ignacy Daszyński, Wojciech Korfanty, Wincenty Witos czy też – nieco zapomniani – członkowie Rady Regencyjnej. W gronie osób istotnych dla kształtu polskiej historii w tym okresie nie mogło zabraknąć przywódców Związku Sowieckiego i hitlerowskich Niemiec, jak również ich namiestników na polskich ziemiach w czasie II Wojny Światowej. Tych bardziej znanych, jak Hans Frank i Nikita Chruszczow i tych mniej znanych, jak Pantiejemon Ponomarienko.

Następną grupę tworzą postacie istotne dla kształtu historii PRL. Jest tu miejsce dla pierwszych sekretarzy PPR/PZPR, niektórych przywódców sowieckich, prymasa Stefana Wyszyńskiego, czy kluczowych dla emigracji postaci, takich jak Jerzy Giedroyc. Grupowo opisani zostali: przewodniczący Rady Państwa PRL, oraz prezydenci RP na wychodźstwie. Ta część książki jest moim zdaniem nie tylko najciekawsza, ale i najbardziej kontrowersyjna. Szczególnie interesująco przedstawia się esej dotyczący Władysława Gomułki, w którym autor doskonale przedstawił zarówno jego wady, jak i zalety, a przede wszystkim porażki i osiągnięcia. Sądzę, że ten biogram mógłby być dobrym punktem startowym do napisania biografii tow. „Wiesława”. Za wyraźnie słabsze uważam z kolei eseje dotyczące Bolesława Bieruta (z tezą Wieczorkiewicza, iż mógłby on być sowiecką „matrioszką”) oraz Wojciecha Jaruzelskiego, dla którego autor znajduję wiele zrozumienia, które moim zdaniem idzie stanowczo zbyt daleko.

Ostatnia grupa, jaką przedstawił nam warszawski historyk to trzej polscy prezydenci: Lech Wałęsa, Aleksander Kwaśniewski, oraz Lech Kaczyński. Czy powinny się one znaleźć w tym tomie? Mam spore wątpliwości. Stan wiedzy na której autor oparł poświęcone im rozważania był aktualny w roku 2007. Z tego względu ich ocena nie może być pełna, a i wydaje się, że gdyby Wieczorkiewicz ciągle żył to na nowo napisałby eseje dotyczące tych postaci (szczególnie w kontekście uwikłania Wałęsy i Kwaśniewskiego we współpracę z SB).

Podsumowując, tom „Bohaterowie, renegaci, zdrajcy…” jest dziełem ciekawym, wciągającym, a przede wszystkim napisanym z wielką pasją, godną prawdziwego historyka. Nieraz prowadzi ona autora na manowce, ale dzięki niej opisywane postacie widzimy w pełnej krasie: nie tylko od strony politycznej, ale również prywatnej. W moim przekonaniu jedynym większym mankamentem recenzowanego zbioru jest brak wprowadzenia, lub posłowia napisanego przez któregoś z czołowych polskich historyków, w których omawiałby on oceny formułowane przez Wieczorkiewicza przez prymat obecnego stanu badań. Tego typu dodatek byłby bardzo przydatny, szczególnie dla mniej wyrobionego czytelnika.