Peter Sarris – „Justynian. Cesarz, żołnierz, święty” – recenzja i ocena
Peter Sarris – „Justynian. Cesarz, żołnierz, święty” – recenzja i ocena
Jest to jednak nie tylko opowieść o wybitnym władcy, ale również historia imperium u progu olbrzymich zmian, świata ogarniętego wojną i epidemią. Autor przyznaje we wstępie, iż postać Justyniana zajmuje go od niemal trzydziestu lat. Znajomość zagadnienia, erudycję widać wyraźnie w całej książce, o czym niżej. Sarris snuje swoją narrację w chronologicznym układzie. Czytelnik śledzi losy Justyniana od momentu urodzin, przez drogę ku sukcesji (ważna postać jego wuja i cesarza Justyna), przez objęcie władzy i początkowe, działania na rzecz renovatio imperii, kończąc na tragediach osobistych oraz katastrofach naturalnych końca panowania. Całość została podzielona na cztery części, siedemnaście rozdziałów i epilog.
Jak wspomniałem na wstępie recenzji autor nie ogranicza się jedynie do przedstawienia samej postaci. Sięgając po książkę, czytelnik może spojrzeć na ówczesny świat oczyma jego mieszkańców. Pierwszy rozdział przedstawia bowiem skomplikowaną sytuację cesarstwa, jego problemy zewnętrzne i wewnętrzne – te związane z chrześcijaństwem, jak i koniecznością przeprowadzenia reform wewnętrznych.
W tym ostatnim wątku praca Sarrisa zasługuje na wyróżnienie. Autor wyczerpująco przedstawia imponujące dokonania Justyniana. Należy tu wymienić zarówno rozprawienie się z procederem niepłacenia podatków przez członków elity senatorskiej, jak i uporządkowanie, a raczej radykalny przegląd odziedziczonego po wielu pokoleniach zasad i zbiorów prawa rzymskiego. Celem Justyniana było wprowadzenie porządku i jasności w gąszczu rozrastającej się masy tekstów prawnych. Zreformowane prawo miało na celu unifikację oraz centralistyczną wizję i wolę samego cesarza. Należy zgodzić z Sarrisem, który jasno określa ów kodeks autokratycznym aktem woli. Powstanie kodeksu określiło kształt, w jakim prawo rzymskie przetrwało w późniejszych okresach, a jego zasady stanowią podwaliny systemów prawnych funkcjonujących w znacznej części naszego kontynentu.
Cesarz odcisnął również swoje piętno w inny sposób. Starał się pozyskać szersze poparcie mas, inwestując w spektakularne projekty architektoniczne, dokonując olbrzymich aktów hojności i dobroczynności. Przede wszystkim dążył również do unifikacji państwa w kwestii wiary chrześcijańskiej, chcąc stworzyć państwo prawdziwie chrześcijańskie, w którym nie ma miejsca na „odszczepieńców” i „heretyków”. Widać tu jasno, jaki wpływ działania Justyniana miały na ukształtowanie się prawosławnego Bizancjum oraz roli cesarza w kwestiach wiary, a także jego relacji z patriarchą Konstantynopola. Autor rozprawia się z wizją cesarza jako człowieka pozbawionego szerszych horyzontów w kwestiach wiary, nieco nazbyt dogmatycznego.
Model władzy opracowany przez Justyniana stał się wzorcem, do którego dążyli władcy średniowiecznej Europy, muzułmańscy kalifowie czy osmańscy sułtani. Naturalnie w książce nie brak również wojskowego aspektu doby panowania Justyniana. Autor ciekawie opisuje zmiany w sposobie strategii cesarstwa, polityki zagranicznej. Otrzymujemy więc całościowy obraz panowania wybitnego władcy.
W recenzowanej pracy znajdziemy również próbę charakterystyki osobowości Justyniana, a także oceny na ile jego osobista wizja imperium była spójna i powiązana z jego programem w dziedzinach polityki militarnej, prawnej i wewnętrznej. Sarris podkreśla również, że wybitny cesarz potrafił dobrać sobie ciekawych i zdolnych współpracowników. Jasno ukazuje, jak wielki wpływ na działania Justyniana miała jego małżonka, Teodora, ciesząca się złą sławą za sprawą Prokopiusza. W świetle narracji widać wyraźnie, jakim ciosem była jej śmierć w 548 r.
Sam Justynian był postacią niejednoznaczną. Możemy więc zrozumieć człowieka, który z jednej strony wykazywał się niewiarygodną determinacją w swoich działaniach, niszczeniu swoich przeciwników, a także wykazującego pogardę dla tych, którzy nie podzielali jego wiary w cnotę i wyższość imperialnego modelu chrześcijaństwa. Z drugiej strony pokazują one człowieka, którego cechuje autentyczne współczucie dla biednych, sierot oraz wdów i innych bezbronnych kobiet, takich jak wiejskie dziewczyny będące ofiarami handlu ludźmi i nielegalnie sprowadzone do Konstantynopola i zmuszane do prostytucji.
Co więcej, czytelnik pozna sposoby autoreklamy stosowane przez Justyniana. Tego, jak chciał, aby go pamiętano, świadomie kreującego swój wizerunek – „cesarza, który nie śpi”, pobożnego władcy, władcy głęboko zanurzonego w detalach sprawowania władzy i prowadzenia działań militarnych. Bardzo ciekawym wątkiem pracy, korespondującym z powyżej wskazanym, są pytania o dziedzictwo i pamięć o działaniach Justyniana, zarówno współcześnie, jak i w epokach średniowiecza i nowożytności.
Książka została napisana znakomitym językiem. Należy podkreślić tutaj bardzo dobry przekład Arkadiusza Bugaja. Ułatwieniem dla czytelnika są mapy, które pozwolą łatwo zorientować się w geopolityce ówczesnej epoki.
Czy po książkę Petera Sarrisa warto sięgnąć? Zdecydowanie! Czytelnik uzyskuje bowiem znakomity wgląd w sylwetkę wybitnego, jeśli nie najwybitniejszego cesarza bizantyjskiego. Autor bynajmniej nie stawia mu pomnika. Justynian, podobnie jak jego epoka, ma swoje blaski i cienie. Z jednej strony jego panowanie cechowało się bezprecedensowym poziomem dobroczynności, a z drugiej strony nietolerancji i okrucieństwa, a silne poczucie osobistej misji i zaangażowanie cesarza w działania mające zrealizować cele, które postrzegał jako dobro wspólne, szły w parze z jego autokratycznymi zapędami oraz nadmiernym poczuciem własnej godności i dumy. Czytelnik uzyskuje więc znakomity całościowy rys bez wątpienia człowieka wybitnego, zdolnego, ale niepozbawionego swoich wad i złych cech.
Książka będzie zatem idealnym prezentem dla czytelników, zarówno tych, którzy zainteresowani Bizancjum i jego dziejami, ale także dla tych, którzy mają ochotę przeczytać świetną biografię. Peter Sarris znakomicie bowiem pogodził rzeczowość ze świetnym piórem.
