Ryszard Jamka – „Panów piłą. Trzy legendy o Jakubie Szeli” – recenzja i ocena
Ryszard Jamka – „Panów piłą. Trzy legendy o Jakubie Szeli” – recenzja i ocena
Postać Jakuba Szeli, przywódcy chłopów podczas tzw. rabacji galicyjskiej w 1846 r., od prawie dwóch wieków pozostaje przedmiotem zainteresowania historyków, publicystów, polityków i artystów. W ostatnich latach stał się niemalże elementem popkultury i jego wizerunek znaleźć można nawet na koszulkach. Opinie na jego temat pozostają podzielone do dzisiaj, przedstawiany jest z jednej strony jako zdrajca i zwykły bandyta winny krwawych zbrodni, z drugiej – jako obrońca chłopów, walczący z ciemiężycielami, który przyczynił się do zniesienia pańszczyzny.
„Czarna” legenda ukazująca skrajnie negatywny obraz Szeli, była popularyzowana przez szlachtę, ukuta w dużej mierze tuż po wydarzeniach 1846 r. przez rodzinę zamordowanych dziedziców rodzinnej wsi Szeli, Boguszów. Ze względu na większą siłę oddziaływania stała się na długie lata tą dominującą, powtarzaną w sztuce i opracowaniach historycznych. „Biała” legenda gloryfikująca Jakuba Szelę dominowała wśród chłopów i długo nie przebijała się do powszechnej świadomości. Ryszard Jamka w książce „Panów piłą. Trzy legendy o Jakubie Szeli” postanowił zająć się tematem nie samego chłopskiego przywódcy, ale jego funkcjonowania w pamięci zbiorowej i zbadać krążące o nim legendy.
Autor na podstawie opracowań historycznych, źródeł i tekstów kultury, takich jak wiersze, dramaty czy ludowe przyśpiewki przedstawia trzy różne perspektywy, przez pryzmat których patrzono na Szelę i które kształtowały jego obraz na przestrzeni prawie dwustu lat. Zamieszczona na początku książki biografia, choć nie jest obszerna, ukazuje najważniejsze fakty i wskazuje na brakujące lub niepewne informacje odnośnie życia bohatera, zawiera również zarysowanie tła historycznego, czyli funkcjonowanie pańszczyzny w Galicji i związanej z nią dramatycznej sytuacji chłopów.
Pierwszą legendą opisaną w książce jest „czarna”, czyli szlachecka. Jej genezą było rozpowszechnianie przez Boguszów, których poddanym był Szela, wyolbrzymionych i często nieprawdziwych, negatywnych informacji na jego temat. W tym podkolorowanym obrazie Szela był odpowiedzialny za rzezie na terenie całej Galicji, denuncjowanie szlachty po powstaniu listopadowym, zabicie własnej żony i wiele pomniejszych zbrodni. Autor omawia sposób, w jaki legenda się rozprzestrzeniała i dalej zmieniała. Co szczególnie istotne, wskazuje na społeczne i polityczne czynniki, które sprawiły, że tak mocno się utrwaliła. Sztuka i kultura będące jednym z ważniejszych nośników są przedmiotem szczególnego zainteresowania Ryszarda Jamki, który przytacza liczne dzieła literackie, wiersze i przyśpiewki.
Kolejna legenda, „biała” poprzedzona jest opisem wsi i sytuacji chłopów w połowie XIX wieku w Galicji, co pozwala na zrozumienie genezy gloryfikowania Jakuba Szeli przez chłopów. Niewiele miejsca poświęcone zostało samej rabacji i jej przebiegowi, zamiast tego uwaga skupiona jest na zachowanych relacjach i opiniach chłopów o Szeli. Ponownie przedmiotem analizy jest literatura, zarówno wiersze o charakterze apologetycznym, jak również publicystyka w prasie środowisk ludowych w czasach II RP, którzy sporo pisali o Szeli i tzw. rabacji galicyjskiej, przyczyniając się do zwiększenia popularności „białej” legendy i zakorzenienia jej w polskiej kulturze. Ostatnią legendą, nad którą pochyla się autor jest „czerwona”, stworzona po drugiej wojnie światowej głównie na potrzeby propagandowe i ideologiczne. Z kolei nakreślając sytuację polityczną i społeczną po 1956 r. oraz analizując, w jaki sposób postać Szeli ukazywano między innymi w sztuce autor przedstawia, jak był i jest postrzegany do dzisiaj.
W książce Ryszarda Jamki to nie Jakub Szela jest bohaterem, ale pamięć o nim i jej funkcjonowanie na przestrzeni lat. Autor na podstawie licznych materiałów stworzył doskonałe studium pamięci zbiorowej, do każdej z legend o Szeli podchodząc bardzo szeroko, omawiając konteksty i tło historyczne, które wpłynęły na ich kształt i popularność w różnych środowiskach i czasie. Książka pokazuje, jak różnice między warstwami społecznymi wpływały na odmienne podejście do postaci Jakuba Szeli i jaką rolę w tworzeniu legend odgrywało wykorzystywanie pamięci o nim w celach politycznych i ideologicznych.
„Panów piłą. Trzy legendy o Jakubie Szeli” opowiada o tzw. rabacji galicyjskiej i jej przywódcy przez pryzmat ich obrazu w świadomości ludzi. Dzięki temu otrzymujemy o wiele więcej niż tylko zestawienie wydarzeń, dowiadujemy się także jak tworzyła się pamięć o nich i jakie procesy doprowadziły do tego, że Jakub Szela jest postacią tak kontrowersyjną po dziś dzień. Zachowując wszystkie kryteria naukowości jest jednocześnie ciekawie napisana i na pewno może stanowić ciekawą lekturę nie tylko dla znawców tematu. Zdecydowanie polecam!
