Sokrates – niezłomny i bezkompromisowy
Jego imię zna praktycznie każdy niezależnie od wieku, zainteresowań i wykształcenia. Równie słynne jest przypisywane mu zdanie „Wiem, że nic nie wiem”. A czy wiemy, kim naprawdę był Sokrates, którego Platon określił mianem najmądrzejszego i najsprawiedliwszego ze wszystkich?
Więcej na temat historii Sokratesa i burzliwych dziejów Aten dowiesz się dzięki książce Krzysztofa Łapińskiego pt. „Najmądrzejszy. Biografia Sokratesa”.
Sokrates: nieuchwytny
Wiele informacji o Sokratesie dostarcza nam Platon, uczeń Sokratesa, którego dialogi (Obrona Sokratesa, Uczta) należą do najbardziej wyczerpujących opisów filozofa, jakie przetrwały. Dużą wartość stanowią dzieła Ksenofonta, który również był uczniem Sokratesa. Ksenofont nie był filozofem. W swoich pracach zwracał przede wszystkim uwagę na inteligencję i odwagę Sokratesa, a nie jego poglądy i nurt myślowy. Za najstarsze znane nam źródło wiedzy o Sokratesie uważa się komedię „Chmury” Arystofanesa, ateńskiego komediopisarza, która powstała już w 423 r. p.n.e. O Sokratesie pisali także m.in. Arystoteles, Antystenes, Arystyp z Cyreny, Diogenes Laertios czy Euklides z Megary.
Czy w takim razie wierna rekonstrukcja życia i myśli Sokratesa jest w ogóle możliwa? Jak bardzo obraz Sokratesa został zniekształcony przez przekonania i poglądy autorów źródeł? To nurtujące historyków pytania określa się mianem kwestii sokratejskiej lub problemem Sokratesa.
Sokrates: obywatel Aten
Sokrates urodził się w 470 lub 469 r. p.n.e. jako syn Sofroniskosa i Fajnarety, kamieniarza i akuszerki. Rodzice przyszłego filozofa byli średniozamożnymi obywatelami Aten. Sokrates odebrał typową dla młodzieńców jego pochodzenia edukację, która obejmowała naukę czytania, pisania, a także gimnastykę, poezję i muzykę. Platon opisuje go jako chętnego do nauki i pojętnego ucznia. Na początku Sokrates zdecydował się pójść w ślady ojca i zostać rzeźbiarzem.
Sokrates nie wyrósł na wzór męskiej urody – był niski i krępy, miał płaski, zadarty nos, wyłupiaste oczy i duży brzuch. Wykazywał się jednak ponad przeciętną sprawnością fizyczną i siłą. Według Platona Sokrates brał udział w kilku kampaniach wojny peloponeskiej jako hoplita. W 432 r. p.n.e. w bitwie pod Potidają miał nawet uratować życie ateńskiego przywódcy Alkibiadesa. Walczył także w bitwach pod Delium (424 r. p.n.e.) i pod Amfipolis (422 r. p.n.e.).
Źródła nie są zgodne co do tego, ile razy Sokrates był żonaty. Jego żoną była z pewnością Ksantypa, dużo od niego młodsza kobieta z wyższych sfer, z którą miał trzech synów: Lamproklesa , Sofroniskosa i Meneksenosa. Ksenofont opisuje ją jako kobietę nieznośną, surową i porywczą. Według Atenajosa z Naukratis i Diogenesa Laertiosa Sokrates ożenił się drugi raz z kobietą o imieniu Myrto, córką Arystydesa, ateńskiego męża stanu.
Sokrates: filozof
Nie licząc udziału w kampaniach wojennych, Sokrates praktycznie nie opuszczał Aten. Dosyć długo wiódł normalne życie, dopóki do góry nogami nie wywróciła go wyrocznia delficka. Szczegóły tej historii przybliża nam Platon w „Obronie Sokratesa”. Sokrates był już w średnim wieku, kiedy jego przyjaciel, Cherofont, zadał wyroczni pytanie, czy jest ktoś mądrzejszy od Sokratesa, na co wyrocznia odpowiedziała, że taka osoba nie istnieje. Sokrates nie uwierzył słowom wyroczni. Chcąc udowodnić, że się myliła, zaczął wdawać się w dyskusje z mieszkańcami Aten, których powszechnie uważano za najmądrzejszych. Ku swojemu przerażeniu odkrył, że faktycznie jest mądrzejszy od tych ludzi, gdyż zdaje sobie sprawę z tego, jak mało wie, podczas gdy jego rozmówcy żyli w błędnym przekonaniu, że wiedzą wszystko.
Sokrates zaczął rozmawiać z ludźmi niezależnie od ich pochodzenia. Równie swobodnie rozmawiał z kobietami, sługami i niewolnikami, jak i szanowanymi jednostkami. Bezkompromisową postawę Sokratesa odzwierciedlał jego wygląd – zaniedbany, długowłosy i bosy filozof wzbudzał ogromne zainteresowanie opinii publicznej. Szczególnie uwielbiali go młodzi ludzie, zachwyceni niekonformistycznym stylem bycia swojego idola, który kwestionował wszystko i wszystkich. Wielu z nich porzuciło swoje dotychczasowe zajęcia i cele na rzecz filozofii. Niektórzy, jak Antystenes z Aten i Arystyp z Cyreny, zakładali potem własne szkoły filozoficzne. Chociaż nauki Antystenesa i Arystypa fundamentalnie się od siebie różniły, każdy z nich twierdził, że jest kontynuatorem filozofii Sokratesa. To pokazuje, jak trudnym zadaniem dla badaczy jest rekonstrukcja myśli mistrza. Uwieczniając nauki Sokratesa, jego uczniowie i zwolennicy interpretowali je, a tym samym zniekształcali.
Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej o Sokratesie i poznać dzieje starożytnych Aten, sięgnij po książkę Krzysztofa Łapińskiego pt. „Najmądrzejszy. Biografia Sokratesa”.
Sokrates był głęboko zainteresowany zrozumieniem granic ludzkiej wiedzy. Niezależnie od tego, jak interpretowano jego nauki, wydaje się jasne, że głównym celem Sokratesa było dążenie do dobrego i cnotliwego życia. Twierdzenie przypisywane mu przez Platona, że „Życie nieprzeanalizowane nie jest warte życia” wydaje się historycznie trafne, ponieważ Sokrates inspirował swoich zwolenników do samodzielnego myślenia, zamiast podążania za społecznymi, a nawet boskimi normami. Nieprzejednana postawa Sokratesa miała wkrótce sprowadzić na niego kłopoty.
Sokrates: oskarżony
W 399 r. Sokrates został oskarżony przez poetę Meletosa, polityka Anytosa i retora Lykona o deprawowanie młodzieży, nieszanowanie ateńskich bogów i czczenie fałszywych, za co żądali dla niego kary śmierci. Za oskarżeniem mogły się kryć motywy polityczne, religijne, ale także osobiste.
Motyw polityczny mógł być związany z osobą Kritiasa, ucznia Platona, który był zagorzałym przeciwnikiem demokracji i zwolennikiem oligarchii. Kritias został wygnany, ale po przegranej Aten w wojnie peloponeskiej powrócił i stanął na czele krwawych rządów Trzydziestu Tyranów (rządzili od 404 r. p.n.e. do 403 r. p.n.e.) Chociaż rządy Trzydziestu trwały zaledwie osiem miesięcy, ich okrucieństwo zostawiło bolesne piętno w świadomości Ateńczyków, którzy dążyli do oczyszczenia polis ze wszystkich śladów ich bytności. Sokratesa obwiniano, że to właśnie przez jego nauki Kritias stał się despotycznym okrutnikiem.
Chociaż nigdy wprost nie zaprzeczył wyznawaniu ateńskiego panteonu, to w „Obronie Sokratesa” filozof zwykł często odwoływać się do bezimiennego boga. Sokrates też zdawał się wierzyć w daimonion – wewnętrzny głos, który miał go powstrzymywać przed podejmowaniem złych decyzji. Uważał on, że źródłem tego głosu było bóstwo, którego nie określił.
Z dialogu „Menon” Platona dowiadujemy się, że z oskarżycieli tylko Anytos miał osobisty konflikt z Sokratesem. Obwiniał on filozofa o zepsucie jego syna, którego przygotowywał do kariery politycznej, a który porzucił swoje dotychczasowe życie. Zarzut ten można połączyć z zarzutem o deprawowanie Kritiasa.
Sokrates: niezłomny
Wbrew radom przyjaciół Sokrates postanowił sam bronić się przeciwko oskarżeniom. Przekonany o swojej niewinności i jak zawsze bezkompromisowy Sokrates w typowy dla siebie sposób zbijał argumenty przeciwników, wykazując ich nielogiczność lub niedokładność. Zaprzeczył, że kogokolwiek umyślnie deprawował, po czym stwierdził, że jego działania przynoszą korzyść Atenom, a jego śmierć byłaby stratą dla całego społeczeństwa.
Do samego końca rozprawy filozof lekceważył wszelkie normy zachowania przystające oskarżonemu. Pierwsze głosowanie zakończyło się uznaniem Sokratesa za winnego stosunkiem głosów 280 do 220. Kiedy nadszedł czas, aby zgodnie z prawem Sokrates zaproponował dla siebie alternatywną karę, zasugerował, by codziennie przynoszono mu darmowe posiłki w uznaniu za jego zasługi dla Aten lub, że zapłaci niewielkiej wartości grzywnę. Nieprzejednana i arogancka postawa Sokratesa zraziła do niego większość sędziów. W kolejnym głosowaniu za karą śmierci opowiedziało się już 360 głosujących przeciwko 140.
Egzekucja została odroczona o 30 dni, w trakcie których zrozpaczeni przyjaciele filozofa bezskutecznie próbowali przekonać go do ucieczki. W swoim ostatnim dniu, jak mówi Platon, „wydawał się szczęśliwy zarówno w manierach, jak i słowach, umierając szlachetnie i bez strachu”. Według literackiej tradycji Sokrates umarł po wypiciu naparu z cykuty (szalej jadowity).
Sokrates: najsprawiedliwszy
Historyczność Sokratesa jest kwestią bezdyskusyjną, lecz jego filozoficzne dogmaty pozostają w dużej mierze nieuchwytne. Chociaż uważamy Sokratesa za ojca zachodniej filozofii, wszystko, co o nim wiemy, pochodzi od pióra kogoś innego. Niemal każda szkoła starożytnej filozofii greckiej i rzymskiej, od sceptyków po stoików i cyników, pragnęła uznać go za jednego ze swoich.
„…skonał przyjaciel; człowiek, o którym możemy powiedzieć, że ze wszystkich, którycheśmy wtedy znali, najlepszy był i w ogóle najmądrzejszy i najsprawiedliwszy”.
„[...] skonał przyjaciel; człowiek, o którym możemy powiedzieć, że ze wszystkich, którycheśmy wtedy znali, najlepszy był i w ogóle najmądrzejszy i najsprawiedliwszy”.
Materiał powstał dzięki współpracy reklamowej z Wydawnictwem Agora.
Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej o Sokratesie i poznać dzieje starożytnych Aten, sięgnij po książkę Krzysztofa Łapińskiego pt. „Najmądrzejszy. Biografia Sokratesa”.
Bibliografia
Źródła
· Diogenes Laertios, Żywoty i Poglądy Słynnych Filozofów, tłum. Leśniak K., Kosińska I., Kupisa B., Olszewski W., Warszawa 2011.
· Platon, Obrona Sokratesa, tłum. W. Witwicki, Wolne Lektury.
· Tenże, Menon, tłum. W. Witwicki, Wolne Lektury.
· Tenże, Fedon, tłum. W. Witwicki, Wolne Lektury.
· Ksenofont, Wybór Pism, tłum. A Rapaport, Wolne Lektury.
Literatura
· Ahbel-Rappe S., Kamtakar R., (red.), A Companion to Socrates, Oxford 2005.
· Guthrie W. K. C., A History of Greek Philosophy III, 2: Socrates, Cambridge 1969.
· Mark J. J., Socrates, World History Encyclopedia, [dostęp: 1.05.2025].
· Monoson S., Socrates, Stanford Encyclopedia of Philosophy, [dostęp: 1.05.2025].
· Rudebusch G., Socrates, Oxford 2009.
· Waterfield R, Why Socrates Died, New York 2009.
